Алтайдын Чолмоны

Улус кандый тап-эриктери бузулганына комыдайт?

03.04.2018

Алтай Республиканыҥ парламентиниҥ ээчий 33-чи сессиязы тулаан айдыҥ 28-чи кӱнинде ӧткӧн.
Сессияныҥ ижинде АР-дыҥ башчызыныҥ, башкарузыныҥ председателиниҥ молјуларын бӱдӱрген Наталья Екеева, бистиҥ тергее аайынча баш федерал инспектор Александр Завьялов, республикан башкаруныҥ турчылары, федерал бӱдӱреечи јаҥныҥ бистиҥ тергеедеги башкартуларыныҥ, тап-эрик корыыр органдардыҥ, муниципал тӧзӧлмӧлӧрдиҥ ле депутаттар Советтериниҥ башкараачылары, јондык биригӱлердиҥ чыгартулу улузы турушкан.

Кемероводо болгон јеткер-тӱбекле колбой бу кӱнде ороондо Карыкчалдыҥ кӱни ӧткӧн. Сессияныҥ ижинде турушкандар јеткерде корогон улусты туруп эзеткен.
Депутаттардыҥ шӱӱжӱзине 13 сурак чыгарылган, ол тоодо республикан јасактардыҥ ӱлекерлери, АР-дыҥ Шиҥжӱ-чоттош палатазыныҥ 2017 јылда бӱдӱрген ижи керегинде отчет ло Алтай Республикада кижиниҥ тап-эриктерин корыыры аайынча чыдулалган кижиниҥ парламентке јылдыҥ сайын эдип турган јетирӱзи. Сессияныҥ ижин АР-дыҥ парламентиниҥ спикери Владимир Тюлентин башкарып ӧткӱрген.

Эл Курултайдыҥ акча-манат, калан ла экономикалык политика аайынча комитеди Алтай Республиканыҥ бир канча јасактарына кубулталар эдери керегинде сурактарды шӱӱжӱге чыгарган. Бу кубулталар федерал јасактардыҥ некелтелерине келиштире эдилгенин комитеттиҥ јааны Сергей Ефимов айткан. Онойдо, сессия «Алтай Республиканыҥ залоговый фонды керегинде», Алтай Республиканыҥ государстволык јаҥдарыныҥ «Алтай Республиканыҥ муниципал тӧзӧлмӧлӧри» деген ассоциацияла ӧмӧ-јӧмӧ ижи, республикада јонјӱрӱмдик ле иш колбуларды ээжилеер ӱчјандай камыстыҥ ижи, республикада аракылу суузындарды садары ла аргачылык ишти јаҥы баштаган аргачылардыҥ каландары керегинде јасактарга кубулталар эдерин јӧптӧгӧн. Бу сурактар аайынча толо јетирӱни јилбиркеген улус АР-дыҥ парламентиниҥ сайтынаҥ кычырып алар аргалу.

«Алтай Республикада культура керегинде» тӧзӧлгӧ јасакка эдилип јаткан кубулта јанынаҥ јартамал јетирӱни јуунда Эл Курултайдыҥ ӱредӱлик, культура, спорт, јашӧскӱрим политика, јондык биригӱлер ле СМИ-лер аайынча комитединиҥ јааны Вячеслав Уханов эткен. Оныҥ айтканыла, культураныҥ организацияларыныҥ эткен јеткилдештериниҥ «чыҥдыйын» баалаары кӱч керек учун, федерал јасак «јеткилдештер эдер айалгалардыҥ чыҥдыйын» (иштиҥ тӧзӧмӧлин, материально-технический айалгазын, кадрларла јеткилдежин ле о. ӧ.) баалаар ээжи тургузып јат, јасакка эдилген кубултаныҥ тӧс учуры мындый. Депутаттар оныҥ бу айтканыла јӧпсинип, ӱлекерди јӧптӧгӧн.

Сессияда анайда ок «Алтай Республиканыҥ тӧс калазыныҥ статузы керегинде» јасакка эдилип јаткан кубулталар кӧрӱлген. Эл Курултайдыҥ јасакберим иш ле эл политика аайынча комитединиҥ јааны Виктор Ромашкинниҥ јетиргениле, Горно-Алтайск тургуза ӧйдӧ республиканыҥ јасакчы ла бӱдӱреечи јаҥдары, федерал јаҥныҥ 30-таҥ ажыра талалык башкартулары иштеген кала болуп јат. Мында јаҥыс та муниципал јолдор бар эмес, је талалык ла федерал учурлу јолдор каланыҥ ичиле база ӧдӧт. Ӱлекер белетелип турар ӧйдӧ муниципал тӧзӧлмӧдӧҥ, јасакберим баштаҥкай эдер эриктӱ ӧскӧ дӧ тӧзӧлмӧлӧрдӧҥ эмдиги бар јасакка кубулталар эдер шӱӱлтелер келген. Олорды јуунадып, јазаар иш комитетте улалганча. Оныҥ учун ӱлекер 1-кы кычырышта јӧптӧлӧрине чыгарылган.

Алтай Республиканыҥ башкарузы јонјӱрӱмдик учурлу бир бӧлӱк республикан јасактарга эдилип јаткан кубулталарды сессияда јӧптӧӧрине чыгарган. Олор аайынча јетирӱни АР-дыҥ иш, јонјӱрӱмдик ӧзӱм ле эл-јонды ишле јеткилдеери аайынча министри Адар Сумин эткен. Онойдо, катуныҥ јеринде отурып, јайымга чыккан улуска јонјӱрӱмдик јӧмӧлтӧ эдери керегинде республикан јасакта «социальная адаптация» деген сӧс федерал јасакта бичилгенине келиштире «ресоциализация» деген сӧскӧ солынган. Ӧскӱс ле эне-адазыныҥ кичеемели јок арткан балдарга јонјӱрӱмдик болуш јетирери, анайда ок республикада јаткан кезик бӧлӱк улусты јадар јерле јеткилдеери керегинде јасактарга эдилген кубулталар федерал, тергеелик ле муниципал јаҥдар ортодо чыдуларды ла молјуларды чокымдап ээжилегениле колбулу. Ончо кубулталарды депутаттар бирлик кӱӱнле јӧптӧгӧн.

Алтай Республиканыҥ прокуроры Николай Мылицынныҥ «Кижиниҥ тап-эриктери аайынча Алтай Республикада чыдулалган кижи керегинде» јасактыҥ 11-чи тизимине эткен кубулталарын депутаттар база јӧмӧгӧн. Куучын адалган чыдулу кижи иштеер молјуларын ӧйинеҥ озо токтоткон учуралдар керегинде ӧдӧт. Онойдо, јасак аайынча кижиниҥ тап-эриктери аайынча чыдулу кижиниҥ молјулары ол корогон, јаргы бу кижи иштеер аргазы јок эмезе јылыйган, корогон деп јӧптӧгӧн, јаргыныҥ јӧбиле бурулаткан, ӧскӧ ороонго јаантайын јадарга кӧчӱп барган, РФ-тыҥ гражданини болгонын јылыйткан учуралдарда токтойт. Мынаҥ ӧскӧ учуралдарда чыдулу кижиниҥ молјуларын ӧйинеҥ озо Эл Курултай Россияда кижиниҥ тап-эриктери аайынча чыдулу кижиле јӧптӧшкӧн кийнинде токтодоры ээжилелген.

Сессия анайда ок Кыйалтазы јок медициналык страхованиениҥ Алтай Республикада талалык кӧмзӧзиниҥ (ТФОМС) 2018 јылга ла пландалган 2019-2020 јылдарга бюджедине кубулталарды јараткан.

Республикада ТФОМС-тыҥ башкараачызы Ольга Корчуганованыҥ айтканыла, кӧмзӧниҥ 2018 јылдагы бюджединиҥ текши кирелтелери 26205,9 муҥ салковойго, текши чыгымдары 41644,4 муҥ салковойго кӧптӧгӧн. Эдилип јаткан кубулталарла колбой, ТФОМС-тыҥ кӧмзӧзиниҥ 2018 јылга бюджединиҥ кирелтелерин 4228237,8 муҥ салковой, чыгымдарын 4243676,3 муҥ салковой, дефицидин 15438,5 муҥ салковой болорын депутаттар јӧптӧгӧн.

Алтай Республиканыҥ Шиҥжӱ-чоттош палатазыныҥ (КСП) 2017 јылдагы ижи керегинде јетирӱни сессияда Артем Сумачаков эткен. КСП-ныҥ башкараачызыныҥ темдектегениле, шиҥжӱ иште тӧс ајару бюджеттиҥ акчазын турулталу тузаланарыныҥ сурактарына эдилген.

Онойдо, ӧткӧн јылда КСП республикан бюджетти бӱдӱргенин шиҥдеер 22 шиҥжӱ иштер ӧткӱрген, олор государстволык јаҥныҥ, јербойында бойы башкарынып јадар јаҥдардыҥ ла ӧскӧ дӧ учреждениелердиҥ ле организациялардыҥ ӧмӧликтеринде, ол тоодо АР-дыҥ су-кадыкты корыыр, талалык ӧзӱм, акча-манат, ар-бӱткенниҥ байлыктарын тузаланар, экология ла ар-јӧӧжӧлик колбулар, иш ле јонјӱрӱмдик ӧзӱм аайынча министерстволорында, «Горно-Алтайавтодордо», Шабалин аймакта ла о. ӧ. ӧткӧн. Шиҥделген акча-манаттыҥ кеми 54 миллиард салковойдоҥ ажыра болгонын КСП-ныҥ јааны айткан.

2017 јылда ӧткӱрген шиҥжӱ иштиҥ турулталарыла, республиканыҥ бастыра кеминдеги бюджеттеринде 433 891,0 муҥ салковой кемдӱ јастыралар ла једикпестер илезине чыгарылган. Олордоҥ 30% — бюджет керегинде јасактарды бусканыла колбулу једикпестер, 16,7% — бюджеттиҥ акчазын турулта јок тузаланганы.

АР-дыҥ бюджединиҥ кирелте бӧлӱгине 366,8 муҥ салковой акча орныктырылган (2016 јылдагы кӧргӱзӱ — 290,8 муҥ салковой).

КСП-ныҥ отчедын шӱӱжер тушта депутат Юрий Самташев шиҥделген акчаныҥ текши кемин ајарза, туура тузаланган деп илезине чыгарган акчаныҥ кеми ас болгонын темдектеген.
²ткӱрген шиҥжӱлердиҥ турулталарыла канча кире шылу керектер ачылган деп, депутат Аскар Тулебаев сураган. КСП шылу керектер ӧткӱрбей јат, једикпестер аайынча ончо јетирӱлер ол тоодо тап-эрик корыыр јаҥдарга табыштырылат деп, Артем Сумачаков јартаган.

Кижиниҥ тап-эриктери аайынча Алтай Республикада чыдулу кижи болгон Семен Шефердиҥ ӧткӧн јылдагы иш керегинде јетирӱзин депутаттар ајарулу уккан.

2017 јылда 1279 комыдал ла баштанулар келгенин Семен Шефер айткан. Эҥ кӧп комыдалдар јадар јерлӱ болор тап-эрикле колбулу, ол тоодо — јадар јер алар јеҥилтелӱ улустыҥ, эскизи јеткен ле јадарга јеткерлӱ туралардаҥ кӧчӱретен улустыҥ, ЖКХ-ныҥ јеткилдештерине бийик баалардыҥ ла о. ӧ. Тура тударына акчазын кошкон ло тӧгӱндеткен улустыҥ баштанулары былтыр кӧптӧгӧн. Алтай Республиканыҥ башчызы, АР-дыҥ башкарузы бу улуска јӧмӧлтӧ эдип 46 млн салковой чыгарганы улустыҥ ачыныжыныҥ кемин јабызатканын С. С. Шефер темдектеген.
Кӧп квартираларлу туралардыҥ јазашту иштерине улус акчазын кожуп, ол акча канайда тузаланылып турганы јанынаҥ кӧп сурактар болгон.

Экинчи јерде — јаргыныҥ јӧбиле јӧпсинбеген комыдалдар, олордыҥ кӧбизи катуныҥ јерине отурар эдип јаргылаткан улустаҥ болгон. «Бисте јаргыныҥ јӧбин јаҥыдаҥ кӧрӧр тап-эрик јок, оныҥ учун мындый комыдалдарды кӧрӧргӧ сӱрекей кӱч» — деп, кижиниҥ тап-эриктерин корыыр чыдулу кижи ајарган.

Ишјалдыҥ эҥ ас кемине районный коэффициентти кожоры јанынаҥ блааш-тартыжулар 2016 јылдыҥ учында башталган. Кижиниҥ тап-эриктерин корыыры аайынча тергеелердеги чыдулу улус, мындый тап-эриктӱлердиҥ адаанын алып, бу суракла Госдумага, Федерация Соведине, Президенттиҥ башкартузына баштанганын, учы-учында РФ-тыҥ Конституциялык јаргызы бу сурактыҥ аайына чыкканын Семен Шефер куучындаган.

Ӱчинчи јерде баланыҥ тап-эриктери бузулганы керегинде комыдалдар ла баштанулар турган эмтир. Бу — балдардыҥ садына баланы албаган, кенек эмезе оору баланыҥ тап-эриктери бузулган, медициналык јеткилдеш јанынаҥ ла о. ӧ. комыдалдар. «Jаҥныҥ ончо органдары бистиҥ баштануларысты ајарулу кӧрӱп, сурактарысты толо бӱдӱргенине быйанымды айдадым» — деп, Семен Шефер јуунда айткан.

Кижиниҥ тап-эриктерин корыыры аайынча бистиҥ тергеедеги чыдулу кижиниҥ темдектегениле, тургуза ӧйдӧ эҥ кӱч айалгада болгон улус — аргазы јок ас пенсия алган јаан јаштулар ла таҥынаҥ аргачыларга јалданып иштеген улус. Калганчылары иш јанынаҥ кандый да јӧптӧжӱлер јогынаҥ иштеген учун, олордыҥ тап-эриктерин корыырга сӱрекей кӱч.

Семен Шефердиҥ јетирӱзинде айдылган комыдалдарды депутаттар ӱнбереечилериле туштажуларда база угуп турган болор. Оныҥ да учун бу јетирӱге сессияда ајару јаан болгон.
* * *
Ӧткӧн сессияныҥ турулталары аайынча ӧткӧн јаҥжыккан пресс-конференцияда АР-дыҥ парламентиниҥ председателиниҥ ордынчызы, «Единая Россия» партияныҥ Эл Курултайда фракциязыныҥ башкараачызы Михаил Терехов, парламенттиҥ комитединиҥ јааны, «Единая Россия» партияныҥ фракциязыныҥ турчызы Вячеслав Уханов, ЛДПР-дыҥ парламентте фракциязыныҥ јааны Юрий Орехов ло Эл Курултайда комитеттиҥ јааны, КПРФ-тыҥ фракциязыныҥ башкараачызы Виктор Ромашкин турушкан.

Олор сессия тӧзӧмӧлдӱ ӧткӧнин, темдектелген ончо сурактар кӧрӱлгенин ле олор аайынча келиштире јӧптӧр јӧптӧлгӧнин јетиргендер.

Светлана КЫДЫЕВА