Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

Башкараачынаҥ кӧп неме камаанду

06.04.2018

Совет ӧйинде јурттарда јӱрӱм јурт ээлемниҥ јаан предприятиелериле — колхозторло, совхозторло колбулу болгон. Ороон јайрадылган кийнинде, јӱзӱн-башка јаҥырту-реформалар болуп, бу предприятиелердиҥ аргалары јылыйган ла арт-учында бойлоры да јоголгон.

Электроэнергияга, јурт ээлемниҥ техниказына, механизмдерине ле јазалдарына, транспортко ло одыру-сӱркӱшке баалар тӱрген бийиктеген, је бу ок ӧйдӧ јуртээлемдик продукцияныҥ баазы јабыс бойынча арткан. Мынаҥ улам кӧп саба агротӧзӧлмӧлӧр јайрадылар айалгага келген. Колхозтордыҥ ла совхозтордыҥ мал-ажы, техниказы, јерлери кичӱ производствого — эл-јонныҥ таҥынаҥ ээлемдерине, крестьян-фермер ээлемдерге кӧчкӧн. Jурт ойто кайра ээлемниҥ кеми ас продукция иштеп алар јадын-јӱрӱмине, ижи-тожына келген.

Кӧп тоолу улус иш јок артып, јаан калалардӧӧн кӧчкӧн. Мынаҥ улам Россия ичинде јӱстер тоолу деремнелер кунурап арткан. Орооныстыҥ тӱӱкизиниҥ бӱктеринде мындый ӧйлӧр база болгон. Бис бойыс та ол ӧйлӧрдиҥ керечилери болуп јадыс.

Калганчы јылдарда государство јурттардыҥ, јурт ээлемниҥ ӧзӱмине јаан ајару эдет. Мыныла колбой кӧп тоолу государственный программалар јӧптӧлгӧн. Олор аайынча иштер кидим барып јат.
Эмдиги айалгаларда јурттыҥ, јурт ээлемниҥ ӧзӱми профессионал кадрлар јогынаҥ болбос. Профессионал кадрлар дееристе, бистиҥ учуралда јурт јердиҥ сурактарыла таныш, улусла иштеп билер башкараачы-практиктер деп айдар керек.

Республикабыстыҥ кажы ла јурт јеезезинде андый улус иштейт. Jурттыҥ башчызыныҥ јеҥил эмес ижин апарып јаткандардыҥ бастыразы мында ла чыккан-ӧскӧн јербойыныҥ улузы деп айдар керек. Андый башкараачылардыҥ бирӱзи Шабалин аймакта Апшыйактуныҥ јурт јеезезиниҥ јааны Алексей Вячеславович Соенов болор. Сойоҥ сӧӧктӱ эр бу ла јурттыҥ кижизи. Горно-Алтайсктыҥ государственный университединиҥ тӱӱки-археологиялык факультедин ӱренип божоткон соҥында, Шабалинниҥ интернадында таскадаачы, кийнинде Апшыйактуныҥ школында ӱредӱчи болуп иштеген. 2015 јылдыҥ кӱӱк айынаҥ ала јурт Советтиҥ депутады болгон.

Алексей Соенов 2017 јылдыҥ кӱчӱрген айында јурттыҥ депутаттарыныҥ ортозынаҥ јурт јеезениҥ башчызына талдалган. Бу јамыда иштеп баштаганынаҥ ала јарым ла јылга јуук ӧй ӧткӧн дӧ болзо, Алексей Вячеславович ишке кӧндӱге берген. Jуукта орооныстыҥ јондык-политикалык јӱрӱминде эҥ јаан учурлу керек – РФ-тыҥ Президентиниҥ талдаштары ӧткӧн. Бу талдаштарда Апшыйакту јурт јакшы кӧргӱзӱлер кӧргӱскен деп темдектелген. Мында ӱнбереечилердиҥ 92 проценти талдаачы участокко келген. Олордыҥ 94 проценти ӱндерин Владимир Путин учун берген эмтир. Бу аймак ичинде баштапкы, республика ичинде тӧртинчи кӧргӱзӱ болуп јат. Jиит башкараачыныҥ айтканыла болзо, эл-јонныҥ телекейдеги, ороондогы айалганы оҥдоп турганы мындый кӧргӱзӱлерге экелген.

Апшыйакту јуртта бӱгӱн 298 кижи јадат. Анда он эки крестьян-фермер ээлем, тӧрт пилорама, эки магазин бар. 9-чы класска јетире ӱредип турган школдо 32 бала ӱренет. Ӱредӱчилер јеткилинче, балдар английский тилди 2-чи класстаҥ ала ӱренет. Школ оогош јурттыҥ јӱрӱминде база эрчимдӱ туружат. Онынчы ла он биринчи класстардыҥ балдары Шабалинде интернатта јадып ӱренет. Балдардыҥ садиги база иштейт. Ого јӱрӱп турган болчомдордыҥ тоозы — он алты.

Улус, бастыра ла јурттарда чылап, мал-аш ӧскӱрет. Мынаҥ озо јылдарда КФХ-лардыҥ ӱчӱзи грант алган. Анайып, јурт ээлемде иштеп тургандарга керектӱ техника алар арга болгон.
Jурт јерде јадып турган улустыҥ јадын-јӱрӱминиҥ чыҥдыйын јарандырарга не керек? Айылдарга суу ӧткӱрер керек, кийим јунар автомат машинкалар, санузел болзын. Jолдорды јакшы айалгада тудар керек. ФАП, клуб, сотовый колбу, Интернет — ӱзези иштезин. Jе эҥ учурлузы — улуста иш болзын. Jурттыҥ кезик јииттери акча иштеп аларга болуп, Москвадӧӧн, Тӱндӱктеги тергеелердӧӧн, Сахалиндӧӧн баргылайт. Республикабыста ӧскӧ тергеелердӧӧн иштеп барган јашӧскӱрими јок јурттар јок болбой.

Ӧрӧ тоололгон јеткилдештер республиканыҥ бир кезик јурттарында бар. Олор эл-јонныҥ јӱрӱмин база јеҥилтип ле турган эмей. Апшыйакту јуртты алар болзо, анда аайына чыгатан сурактар кӧп. Аймактыҥ администрациязы јаскыда јуртта суу ӧткӱрерин темдектеп алганы сӱӱндирет. База бир курч сурак — ол электричествоныҥ ийдези јуртка толо кеминде једишпей турганы. Интернет деген неме јок. Сотовый колбу керегинде айдар болзо, ол бир кезик јерлерде бар, кезиктей јок. Улуска байа «громкий связь» ажыра куучындажарга келижет. Jаныҥда турган улус куучыныҥды угуп турар. Быјылгы јаан кардаҥ улам јолдордыҥ айалгазы коомойтыган. Jурттыҥ администрациязы ДРСУ-га ол јанынаҥ баштанган. Jер топсый берзе, јаан техника келип, јолдорды эмеш тӱзедер болор. Jурттыҥ ичинде кӱр эскирген. Оны база јазап алар керек. Эдерге темдектеп алган иш кӧп.

Апшыйакту јурттыҥ улузы, кӧп саба алтай јурттарыстыҥ эл-јоны ошкош, иштеҥкей, бой-бойын јӧмӧжӧр, јакшыда да, јаманда да кӧдӱрижип јӱрер улус. Мында Алтай Республиканыҥ баштапкы башчызы Валерий Иванович Чаптыновтыҥ эземине учурлай јылдыҥ ла мини-футболло республикан маргаан ӧдӧт. Албатызыныҥ чындык уулыныҥ кичӱ тӧрӧлинде оныҥ музейи де бар.

Jурттыҥ улузы бойыныҥ алдына кырмактанып, аргазын табып, бала-барказын чыдадат, мал-ажын ӧскӱрет. Туристтерле де иштеп турган улус бар. Оныҥ да учун, качан Апшыйактуда иштеҥкей, бой-бойын јӧмӧп турган эл-јон јуртап јадарда, јурт јеезениҥ администрациязын этсе эдер, тутса тудар эр башкарып турарда, ӧрӧ айдылган сурактардыҥ аайына чыгатаны кӱч ле керек эмес. Президенттиҥ талдаштарында јурттыҥ берген кӧргӱзӱлерин аймактыҥ да, республиканыҥ да јаҥдары ајаруга алып, Апшыйактуныҥ курч сурактарын чечерге јӧмӧлтӧзин јетирер ле болбой.

К. ЯШЕВ

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина