Алтайдын Чолмоны

Турумкай ӧзӱмниҥ јолыла

06.04.2018

Кандык айдыҥ 8-чи кӱнинде Алтай Республиканыҥ башчызы, башкарузыныҥ председатели Александр Васильевич БЕРДНИКОВКО 65 јаш толор.

А. В. Бердников Горно-Алтайскта чыккан. Школды божодоло, черӱчил службазын совет черӱде ӧткӧн. Оныҥ кийнинде мебель эдер фабрикада станочник болуп иштеген. Ичбойындагы керектер аайынча органдарда 1974 јылда Горно-Алтайстыҥ горисполкомыныҥ ОВД-зыныҥ участковый инспекторы болуп иштеп баштаган. 1976 јылда — ол уголовный розысктыҥ старший инспекторы, оноҥ ГОВД-ныҥ уголовный розыскыныҥ отделениезиниҥ јааны болгон.

1980 јылда Александр Васильевич Алтай крайдыҥ УВД-зыныҥ уголовный розыск аайынча башкартузыныҥ аҥылу јаан учурлу керектер јанынаҥ старший инспекторына кӧстӧлгӧн. 1983-1990 јылдарда — Маймадагы аймисполкомныҥ ОВД-зыныҥ јааны, 1990-1992 јылдарда — Горно-Алтайский облисполкомныҥ УВД-зыныҥ јааныныҥ ордынчызы, оноҥ министрдиҥ баштапкы ордынчызы, Алтай Республиканыҥ ичбойындагы керектер аайынча министерствозыныҥ криминальный милициязыныҥ јааны. 1986 јылда Алтайский госуниверситетти «правоведение» специальность аайынча божоткон.

Он јылдыҥ туркунына, 1992 јылдаҥ ала 2002 јылга јетире, Александр Бердников АР-дыҥ ичбойындагы керектер аайынча министерствозын башкарган. Оныҥ башкартузыла министерствоныҥ јаан учурлу службалары ӧзӱм алынган. Ол службалардыҥ тӱрген иш ӧткӱрер бӧлӱктери јаҥыс ла бистиҥ тергееде эмес, је анайда ок јуу-чак та болуп турган јерлерде албаты-јонныҥ тыш-амыр јеткилдееринде једимдӱ турушкан.

2002 јылдыҥ ӱлӱрген айында А. В. Бердников РФ-тыҥ Президентиниҥ Сибирьдеги федерал округтагы Чыдулу чыгартулу кижизиниҥ аппарадыныҥ тергеелик башкартузыныҥ Алтай крайдагы баш федерал инспекторына кӧстӧлгӧн. 2005 јылдаҥ ала — Алтай Республиканыҥ башчызы, башкарузыныҥ председатели.

Бӱдӱмјиге турарга
2005 јылда Россияныҥ Президенти В. В. Путин Алтай Республиканыҥ башчызыныҥ јамызына А. В. Бердниковтыҥ кандидатуразын адаган. Jаҥар айдыҥ 22-чи кӱнинде Алтай Республиканыҥ Эл Курултайыныҥ депутаттарыныҥ кӧбизиниҥ ӱндериле ол бу јамыга јӧптӧлгӧн.
Ороонныҥ башкартузы јаан бӱдӱмји эдип, оны каруулу государственный јамыга кӧстӧгӧни кӧпти айдат. Ол бу јамыдагы ижиниҥ баштапкы ла кӱндеринеҥ ала, билгирлери ле ченемели јаан профессионал команда јууп, ишти чокым тӧзӧп алган.

2006 јылдыҥ кӱзинде Алтай Республиканыҥ статузы керегинде сурак тура берген, бистиҥ тергеени Алтай крайга бириктирери јанынаҥ јаан чочыду болгон. Александр Васильевичтиҥ чокым кӧрӱм-шӱӱлтезиниҥ, оныҥ јана баспас кӧрӱминиҥ ле федерал тӧс јерле ол јуук колбуда иштегениниҥ шылтузында Туулу Алтай Федерацияныҥ субъегиниҥ статузын јылыйтпаган.

2006 јылда Алтай Республикада јонјӱрӱм-экономикалык айалга сӱрекей кӱч болгонын темдектеер керек. Республикада тударын баштап, је учына јетирбеген объекттердиҥ тоозы 700 кире болгон. Инвесторлор јок. Ӧзӱмниҥ программазы белетелбеген, бастыра сурактарды тӱрген-тӱкей айалгада аайлаштыратан болгон. Текшилей алза, экономикала колбулу айалга сӱрекей кӱч болгонын аҥылаар керек. Федерал тӧс јерле де колбулар кӱч болгон, оныҥ да учун акча-манат эҥ ле керектӱ деген керексиништерге чыгарылатан. Ӧзӱмге акча чыгарылбайтан, мынаҥ улам бастыра тудум иштер туруп калган болгон деп айдарга јараар.

Москвала, федерал министерстволорло иш Алтай Республиканыҥ башчызыныҥ, башкарузыныҥ председателиниҥ ижиниҥ тӧс бӧлӱктериниҥ бирӱзи болгон. Бу иш јакшы ӧткӧниниҥ шылтузында ол турулталарын экелген.

Ижиниҥ баштапкы ла кӱнинеҥ ала Александр Васильевич тергеениҥ политиказыныҥ ла ӧзӱминиҥ тӧс бӧлӱктериниҥ ууламјыларын чокымдаган. Олор — экономиканыҥ реальный бӧлӱги, јонјӱрӱмдик бӧлӱктиҥ объекттерин, анайда ок јолдор, кӱрлер тудары, кӧп јылдардыҥ туркунына јетире тудулбай турган объекттерди учына јетире тудары, туризмниҥ инфраструктуразын ӧскӱрери, ол тоодо туризмниҥ кластерлерин тӧзӧӧри ле јеткилдештиҥ чыҥдыйын бийиктедери, энергодефициттиҥ курч сурактарын аайлаштырары, газификация, улус јадар туралар тудары, агропромышленный комплексти ӧскӱрери, кирелтелериниҥ кеми ас ла кӧп балдарлу билелерге, јаҥыскан арткан пенсионерлерге ле Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ ветерандарына адылу болуш јетирери.

2010 јылдыҥ чаган айыныҥ 12-чи кӱнинде АР-дыҥ Эл Курултайыныҥ ээчиде эмес сессиязында, Россияныҥ Президенти Д. А. Медведевтиҥ бергениле, Александр Бердников Алтай Республиканыҥ башчызыныҥ јамызына экинчи ӧйгӧ депутаттардыҥ кӧбизиниҥ ӱндериле јӧптӧлгӧн. Онызы оныҥ республиканыҥ алдында једимдӱ ижин ле ороонныҥ башкартузы шак ла Александр Васильевич Туулу Алтайды ӧзӱмниҥ, јакшынак кубулталардыҥ, тергеениҥ албаты-јонына јарамыкту јолло апарар деген быжу бӱдӱмјизин керелеген.

Газ ла инфраструктура
А. В. Бердниковтыҥ ла ол башкарып турган башкаруныҥ эҥ јаан учурлу једимдериниҥ тоозында Алтай Республикада газификация ӧткӱргени. 2006 јылда ол «Газпром» компанияла ӧмӧ-јӧмӧ иштеериниҥ јӧптӧжӱзине кол салган, 2008 јылда дезе республикага магистральный газӧткӱш келген.

Ол ӧйдӧҥ бери јурттар ортодо ло јурттар ичинде узуны 500 километрдеҥ кӧп газӧткӱштер тудулган ла тузаланарына табыштырылган. Горно-Алтайскта ла Маймада 116 котельный газка кӧчӱрилген ле тудулган, улустыҥ 3 муҥнаҥ кӧп таҥынаҥ туралары газла јеткилделген, автомобильный газонакопительный компрессорный станция тузаланарына табыштырылган. Jылдыҥ ла тергеениҥ газификациязына «Газпром» 500 миллион салковой кирезинеҥ акча чыгарат. 2018-2020 јылдарда 10 котельныйды газка кӧчӱрери, улустыҥ таҥынаҥ 7462 туразын (квартиразын) газла јеткилдеери темдектелген. Бу јанынаҥ јӧптӧжӱ «Газпром» ПАО-ныҥ башкартузыныҥ председатели Алексей Миллер ле АР-дыҥ башчызы Александр Бердников ортодо 2017 јылдыҥ тулаан айында ӧткӧн туштажу ӧйинде тургузылган.

Алтай Республикада газификация јаҥыс ла каланыҥ ла Майма аймактыҥ туразына «чаҥкыр одыру» келген албаты-јоныныҥ јадын-јӱрӱминиҥ айалгаларын јеҥилткен эмес, је анайда ок экологияла колбулу айалганы база оҥдолткон — Горно-Алтайсктыҥ котельныйларын газка кӧчӱрердеҥ озо, калада јаткан улустыҥ ӱстине јылдыҥ ла јыл туркунына котельныйлардыҥ алты тонна кӧӧ-сажазы тӧгӱлип туратан, кышкыда кардыҥ ӧҥи кара болуп калатан.

2011 јылда, 20 јылдыҥ туркунына иштебей турганыныҥ кийнинеҥ, «Горно-Алтайск» аэропорт ачылган. Аэропорттыҥ учар-конор полосазын текшилей јаҥыртканыныҥ кийнинеҥ оныҥ узуны 2300 метрге јетире узадылган, онызы ортомагистральный самолеттор мында конор ло учар арга тӧзӧгӧн. 2012 јылдыҥ кӱӱк айында республиканыҥ тӱӱкизинде Москвага јетире улайынча авиаучуш баштапкы ла катап ачылган. Москвага јетире билеттиҥ баазын јабызадарга, экинчи авиаперевозчикти тартып алары темдектелет. Тургуза ӧйдӧ бу аэропорттоҥ Красноярск ла Челябинск јаар учуштар ӧткӱрилет, Казань ла Новосибирск јаар авиаучуштарды орныктырары темдектелет. Jуук ӧйдӧ самолеттор Екатеринбург, Тюмень ле Сургут јаар учуп баштаар.

Самолеттордыҥ јеткилдежин тузаланып турган улустыҥ тоозы јылдаҥ јылга кӧптӧйт. 2011 јылдыҥ уч-турултазыла, андый улустыҥ тоозы 1,9 муҥ болгон болзо, былтыр бу тоо 61,768 муҥга јеткен. Текшилей алза, аэропорттыҥ ижи орныктырылганынаҥ ала оныҥ јеткилдежин 278,639 муҥ кижи тузаланган.

Тургуза ӧйдӧ аэропортко албатылар ортодогы статус берери јанынаҥ иш ӧдӧт, онызы Монголия, Казахстан, Китай јаар чартерный учуштар ӧткӱрер арга берер. Ого ӱзеери аэропорттыҥ јанында бирлик транспортный узел болор, ол бастыра пассажиројорыкташты бир јерде бириктирер арга тӧзӧӧр.

Чуйдыҥ јолыныҥ — федерал учурлу јолдыҥ ӱчинчи комплексин текшилей јаҥыртары ла элбедери јанынаҥ иштер улалганча. Бу јол јер-телекейдиҥ эҥ јараш беш јолыныҥ тоозына кирет.
Тузаланарына эжинер бассейн, «Спартак» стадион табыштырылган, Горно-Алтайсктыҥ тӧс тепсеҥи, Г. И. Чорос-Гуркинниҥ кереезиниҥ јанында тепсеҥ ле сквер јаҥыртылган. «Газпром» ПАО-ныҥ акча-манадыныҥ чодыла АР-дыҥ национальный музейи јаҥырта јазалган. Скиф ӱй кижиниҥ Новосибирсктиҥ археологторы Ӱкектеҥ тапкан мумиязы мында 2012 јылдаҥ ала чеберлелет. Анайда ок «Газпромныҥ» килемјилик акча-манадыныҥ чодыла спортивный акробатиканыҥ тӧс јери Горно-Алтайскта тудулган.

Jонјӱрӱмдик объекттер — тӧс ајаруда
Александр Бердников Алтай Республиканы 12 јылдыҥ туркунына башкарып тура, оныҥ таҥынаҥ шиҥжӱзиниҥ шылтузында, аймактардыҥ сегис тӧс эмчиликтерин тударын ла јаҥыртарын, 90 кире школдорды јаҥырта тударын ла текшилей јазаарын, 30-таҥ кӧп текшиӱредӱлик учреждениелер јаҥыдаҥ тудуларын јеткилдеген.

Александр Бердниковтыҥ командазы — Россияныҥ Президентиниҥ чике јакарузынаҥ озо баштап — школдордо сменаларла ӱренерин јоголторы јанынаҥ бир канча јылдардыҥ туркунына иштейт. Бу ууламјыла школдордыҥ јаҥы туралары тудулат, эскилери текшилей јаҥыртылат.

Калганчы ӧйдиҥ туркунына Оҥдой аймакта Ийин ле Jоло јурттарда, Шабалин аймакта Барагаш јуртта, Кош-Агаш аймакта Телеҥит-Сортогой јуртта, Турачак аймакта Кебезен јуртта , Кӧксуу-Оозы аймакта Амур јуртта школдордыҥ туралары јаҥырта јазалган ла ачылган. Чамал аймакта Онос јурттыҥ школыныҥ кӱйӱп калган туразыныҥ ордына јаҥызы тудулган. Турачактыҥ школыныҥ 2003 јылда болгон јерсилкиништеҥ улам ӱрелген туразы јаҥырта јазалып, тузаланарына табыштырылган.

Россияныҥ Президенти Владимир Путин амаду тургускан — бир сменала ӱренерине 2020 јылга јетире ӧйдиҥ туркунына кӧчӧр. Бу ууламјыла иш план аайынча ӧдӧт, мында чокым алтамдар эдилген — Горно-Алтайсктыҥ Каяс микрорайонында школ тудулат. Горно-Алтайскта 7-чи таҥмалу школдыҥ туразын тудары удабас башталар. Текшилей алза, сменаларла ӱренерин јоголторго, республика ичинде 19 школ тудар керек.

Алтай Республикада јаан ајару школдоҥ озо ӱредӱликке база эдилет. Россияныҥ Президентиниҥ јакылтазы аайынча калганчы јылдардыҥ туркунына тергееде 3-7 јашту балдардыҥ 26 сады тудулган. Республикада балдардыҥ сады аайынча очередьле колбулу курч сурактыҥ аайы-бажына туку 2015 јылда чыгып салганын темдектеер керек.

Государствоныҥ башкараачызы эмди јаҥы амаду тургускан — эки айдаҥ ала ӱч јашка јетире балдар школдоҥ озо ӱредӱликтиҥ јеткилдештерин текшилей аларын 2021 јыл кирезине јетире ӧйдиҥ туркунына јеткилдеп салар. Школдоҥ озо ӱредӱликтиҥ башка-башка бӱдӱмдериле јажы ӱч јашка јетпеген 2800-теҥ кӧп баланы јеткилдеер керек. РФ-тыҥ башкарузы 49 млрд салковой акчаны тергеелер ортодо ӱлештирген. Ясляларда ӱзеери јерлер тӧзӧӧрине Алтай Республика 282 млн салковойдоҥ кӧп акча алар, олордоҥ 157,5 миллионын — 2018 јылда, 124,5 миллионын — 2019 јылда алар.

Су-кадыкты корыырына јаан ајару эдилет. Калганчы јылдардыҥ туркунына республиканыҥ бастыра аймактарына јуугында эмдиги ӧйдиҥ јазалдарыла јепселген эмчиликтер иштеп баштаган. Кан-Оозында јаҥыртылган поликлиника, ресэмчиликтиҥ балдардыҥ бӧлӱги аайынча јаҥы туразы, Ийинде, Jазатырда, Барагашта участковый эмчиликтер, Балыкчыда јурт врачебный амбулатория ачылган. Ӧскӧ дӧ јурттарда бу јанынаҥ јакшынак кубулталар болгон. Он јылдыҥ туркунына Кош-Агашта, Шабалинде, Оҥдойдо, Кӧксуу-Оозында, Маймада, Чойдо, Турачакта јаҥы тӧс эмчиликтер тудулган. Россияныҥ Президентиниҥ таҥынаҥ турушканыла, Чамал аймактыҥ эмчилигиле колбулу сурак аайлаштырылган. Бу эмчиликтиҥ туразын садып аларына федерал бюджеттеҥ 650 млн салковой акча чыгарылган. Майма аймактыҥ эмчилигин тудар иштер быјыл оноҥ ары улалар. Объектти тударыныҥ баазы 196 млн салковойдоҥ кӧп. Бу јаан учурлу объектти тузаланарына 2019 јылдыҥ кочкор айында табыштырары темдектелип калган.

Медицинаныҥ учреждениелерине јаҥы диагностический јазалдар алылган, онызы оорулардыҥ эрте диагностиказын ӧткӱрер арга берет. Су-кадыкты корыырыныҥ јорыктап јӱрер тӧс јерлери тӧзӧлӧт, санитарный авиация, медболуштыҥ дистанционный бӱдӱмдери ӧзӱм алынат, једерге ыраак јурттарда туралардыҥ ээлемдери тӧзӧлӧт, албаты-јоныныҥ тоозы кӧп мындый ок јурттарда — врачебный участоктор.

Калганчы ӧйлӧрдиҥ туркунына Чой аймакта Уймен јуртта, Майма аймакта Подгорный, Ыны-Оозы, Карасук јурттарда ФАП-тар, Майма јурттагы Алгаир микрорайондо врачебный участок табыштырылган. Анайда ок Горно-Алтайскта «тӱрген болуштыҥ» туразы јаҥырта јазалган, Маймада врачебный практиканыҥ офиси ачылган, Кызыл-Ӧзӧк јуртта јаҥы врачебный амбулатория тудары темдектелет. Тунјы, Иогач, Кӱпчеген јурттардыҥ эл-јонын врачтыҥ болужыла јеткилдеери аайынча сурак аайлаштырылар.

Бӱгӱн 216 муҥнаҥ кӧп улус јадып ла јаҥы чыккан јаш балдардыҥ тоозы аайынча 5 субъект-лидердиҥ тоозына кирип турган Алтай Республикада јаҥы Перинатальный тӧс јер тудары быјыл башталар.

Ар-бӱткенниҥ кызалаҥын јеҥерге
Калганчы јӱсјылдыктыҥ туркунына 2014 јылдыҥ јайында Туулу Алтайга баштапкы катап табарган чайык болордо, оныҥ салталарын јоголторы аайынча ишти ол ло тарыйын баштаган, федерал тӧс јерге болуш сурап баштанган. РФ-тыҥ Президенти Владимир Путинниҥ таҥынаҥ јакылтазы аайынча бистиҥ тергедӧӧн керектӱ арга-кӱчтер, гуманитар болуш аткарылган болгон. Бастыра службалардыҥ ла структуралардыҥ чокым ӧмӧ-јӧмӧ ижиниҥ шылтузында, оны Александр Бердников таҥынаҥ бойы башкарган, эл-јон ортодо коромјы болбогон. Jолдорды орныктырарына, јараттарынаҥ ашкан јаан сууга алдырткан улуска тӧлӧӧрине керектӱ акча ол ло тарыйын келип баштаган. Чайыктаҥ улам ӱрелген, јемирилген не-немелерди орныктырарына, ар-бӱткенниҥ кызалаҥына алдырткан улуска болуш эдип тӧлӧӧрине бистиҥ тергее федерал тӧс јердеҥ 6 миллиард салковойдоҥ кӧп акча алган.

Алтай Республика чайыктыҥ салталарын ӱч јылдаҥ ас ӧйдиҥ туркунына јоголтып салган — 235 кӱр орныктырылган, јаҥы 30 кӱр тудулган, узуны јӱстер тоолу километр јолдор јазалган, суу-тӱбекке алдырткан ондор муҥ тоолу улуска тураларын јазаарына болуш эдип, акча тӧлӧлгӧн.
2014 јылдыҥ сыгын айыныҥ 4-чи кӱнинде Владимир Владимирович Путин Туулу Алтайга государствоныҥ тӱӱкизинде баштапкы ла катап келип јӱрген. Ол Ыраак Кӱнчыгышта ла Сибирьде болгон јаан суу-тӱбектиҥ салталарын јоголторы аайынча јуунды Горно-Алтайскта ӧткӱрген. Бу јуун ӧйинде Александр Бердниковтыҥ ижи бийик баалалган.

Ӱнбериштиҥ бирлик кӱнинде, 2014 јылдыҥ сыгын айыныҥ 14-чи кӱнинде, Александр Васильевич Бердников Алтай Республиканыҥ башчызыныҥ јамызына такып ла бӱдӱмји алган — текшиалбатылык талдаштарда јеҥген. Тергеениҥ башчызы ол тушта баштапкы ла катап 5 јылга тудулган.

Бӱгӱн агропромышленный бӧлӱкке, кичӱ ле орто бизнеске билдирлӱ госјӧмӧлтӧ эдилет, республикада инвестиционный ӱлекерлерди бӱдӱрерине јарамыкту айалгалар тӧзӧлӧт.

Туризмниҥ тӧс јери
Jурт ээлем кӧп јылдардыҥ туркунына тергеениҥ экономиказыныҥ ӧзӱминиҥ тӧс бӧлӱги болгон, је 2006 јылда Александр Бердников туризмниҥ ӧзӱмине тӧс ајару эткени чындык керек болгонын јӱрӱм керелейт. Туулу Алтай — кемиле јаан эмес тергее, је бери айылчылар јаҥыс ла Россияныҥ башка-башка толыктарынаҥ эмес, је анайда бастыра јер-телекейдеҥ келет.

Jылдыҥ ла Алтай Республикага 2 миллионноҥ кӧп улус келет, туризмниҥ ӧзӱмине чыгарылган инвестициялардыҥ кеми миллиард салковойдоҥ кӧп. Улус мында бӱткӱл јыл туркунына амыраар айалга тӧзӧӧри јанынаҥ элбек кемдӱ иштер ӧткӱрилет, туризмниҥ кышкы бӱдӱмдери ӧзӱм алынат. Тергееде иштеп турган кончылыктардыҥ, отельдердиҥ ле турбазалардыҥ тоозы 377, туризмниҥ 434 јурт туралары бар.

Манјӱректеги кӧлди орныктырары јанынаҥ иш кӧндӱгип калган, оны арутаганыныҥ ла тӱбин тереҥжиткениниҥ кийнинеҥ јараттай јерлер јарандырылар. Jарлу кӧлдиҥ јараттарында пляжтарлу, керектӱ инфраструктуралу рекреационный зона тӧзӧлӧр.

Jаан учурлу ӱлекерлердиҥ тоозында «Манјӱрек» деп адалган туучаналык комплексти адаарга јараар. Объекттиҥ ээзи — «Сбербанк» ПАО — комплекстиҥ ӧзӱмине јылдыҥ ла миллиондор тоолу салковой акча чыгарат. Мында туучаналык трассалар, бугельный ла кресельный подъемниктер, јаҥы кемпингтер ле кончылыктар, spa-салондор ло ӧскӧ дӧ объекттер тудулат.

Jыҥылаар јолдорды карла искусственный эп-сӱмеле бӱркеерине тергее федерал программа аайынча акча-манат алар. Иштер былтыр башталган, госбюджеттеҥ олорго 102,4 млн салковой акча чыгарылган. Ӱлекерди учына јетирерге, республика быјыл 415,2 млн салковой алар. Келер кышкы сезон бу объектте эрте башталар — ӱлӱрген-кӱчӱрген айларда. Мындый айалга јаҥыс ла Сибирьдеҥ эмес, је анайда ок Россияныҥ кӱнбадыш та талаларынаҥ келип турган айылчылардыҥ тоозын кӧптӧдӧр арга берип јат.

Алтын-Кӧлдиҥ јанындагы «Артыбаш» деген јаҥы туучаналык комплекс там ла элбейт. Мында туучаналык трассалар, башка-башка бӱдӱмдӱ подъемниктер, не-немелерди амырашта тузаланарына берери база иштеп јат. Азыйда Артыбаш ла Иогач јурттардыҥ албаты-јонына кыш «мертвый сезон» болгон болзо, эмди айалга чек кубулган.

Турачак, Чой, Оҥдой аймактардагы туучаналык турбазалар ӧзӱм алынат. Горно-Алтайскта Комсомолка кырда туучаналык подъемниктер тургузылган. Анайда ок башчы Александр Бердниковтыҥ јакылтазы аайынча тергееде спорттыҥ балдар ла јашӧскӱрим јилбиркеп турган кышкы бӱдӱмдериниҥ аҥылу учреждениелерин тӧзӧӧри јанынаҥ иш башталып јат.

Алтай Республика «јажыл экономиканыҥ» ӧзӱминиҥ эҥ баштапкы јерлериниҥ бирӱзи болуп јат. 2011 јылда Майма аймакта јылына 32,5 муҥ тонна кату бытовой таштанчыларла иштеер полигон тузаланарына табыштырылган. Ар-бӱткенниҥ аҥылу коруулду јаҥы јерлери тӧзӧлгӧн — Сайлугемдеги нацпарк, ар-бӱткенниҥ «Ак Чолушпа» паркы, Аскаттагы јалаҥ. Бӱгӱн республиканыҥ текши јериниҥ тӧртинчи ӱлӱзи ар-бӱткенниҥ парктарына ла заповедниктерге келижет.

Кӱнниҥ ийдези ле Алтын-Кӧлди чеберлеери
Туулу Алтай орныктырылып турар энергетиканыҥ кластери ӧзӱм алынып турганы аайынча ороон ичинде баштапкы ла тергее болуп јат. Александр Бердников инвестор эдип тартып алган «Хевел» компания кӱнниҥ чогынаҥ иштеер ле кажызыныҥ ла ийде-кӱчиниҥ кеми 5 МВт тӧрт станцияны Кош-Агаш, Кан-Оозы ла Оҥдой аймактарда туткан. Бистиҥ ороондо эдип чыгарган аҥылу модульдарла тудулган ийде-кӱчиниҥ кеми 20 МВт станция Маймада ачылган. Компания бу ӱлекерлерге бойыныҥ миллиард салковой акчазын чыгарган.

Альтернативный энергетиканыҥ ӧзӱми республиканыҥ энергодефицидин јоголтор арга берер, бисте мынаҥ озо бойыныҥ јаан генерациязы качан да болбогон. Бу бӧлӱкте бӱдӱрерине темдектелген иштер тергееге энергодефицитти ле энергетика јанынаҥ кемнеҥ де камаанду болорын бӱткӱлинче јоголтор арга берер. Нениҥ учун дезе кыштыҥ ӧйинде республика тузаланып турган эҥ ле кӧп электроэнергияныҥ кеми 120 МВт болот. Ол тушта бааларды да јабызадарын баштаар арга болор.

Производствоныҥ ӧзӱминиҥ ле эдектроэнергияны ӱлештире берериниҥ шылтузында Алтай Республикада промышленный производствоныҥ ӧзӱминиҥ кеми экинчи јыл улай бийик кеминде болуп јат. Бу кӧргӱзӱлер аайынча субъект јаҥыс ла Сибирьде эмес, је анайда ок бӱткӱл Россия ичинде озочыл јерлерде туруп јат.

2016 јылдыҥ јаҥар айында Россияныҥ Президенти Владимир Путин Федерал Jуунга јылдыҥ сайынгы Баштанузын эдип тура, башкаруга Алтын-Кӧлди чеберлеери аайынча ӱлекер белетезин деген јакылта берген. Тергееде бу ууламјы јанынаҥ иш ол ло тарыйын башталган болгон. Бӱгӱн бу ӱлекер аайынча Алтын-Кӧлдиҥ јараттарында турган Артыбаш ла Иогач јурттарга ТБО-ныҥ переработказы јанынаҥ заводтыҥ, арутаар јазалдардыҥ ла сууӧткӱштиҥ ӱлекерлерин тургузарыла колбулу иштер ӧдӧт. Кӧлдиҥ јараттарын јарандырарыла колбулу иштер јаскыда башталар. Бу иштерге Алтай Республика федерал бюджеттеҥ 2018 јылда 100 млн салковой акча алар. Онызы кӧл аайынча ӱлекердиҥ баштапкы бӧлӱги болор, бу ӱлекер канча јылдардыҥ туркунына иштеер.

Александр Бердниковтыҥ аҥылап темдектегениле, Россияныҥ ар-бӱткениниҥ кереезин чеберлеп аларга, оныҥ јанында јаткан албаты-јонныҥ јадын-јӱрӱминиҥ чыҥдыйын бийиктедер, олорго јарамыкту айалгалар тӧзӧӧр керек. Нениҥ учун дезе ар-бӱткенниҥ кандый ла объегине кижиниҥ ижи-тожы салталарын јетирип јат, оныҥ да учун андый каршуныҥ кеми канча ла кире ас болорын јеткилдеерге кичеенер керек.

Чокым иштердиҥ баазы сӧстийинеҥ бийик
Александр Бердников бийик государственный јамыда иштеп баштаганынаҥ ла ала «Чокым иштердиҥ баазы сӧстӧрдийинеҥ бийик» деген кычырула баштанат. Ол республиканыҥ албаты-јонына јаан учурлу иш-амадуларды бӱдӱрерге сӧзин берген болгон — олорго газ, электроот, јылу берерин, јаҥы школдор, эмчиликтер, балдардыҥ садтарын тударын, Москвала чике авиарейс ачарын, турумкай электројеткилдеш болорын. Тергеениҥ башкараачызы айткан сӧзине турган.

Александр Васильевич Бердников — ичкери кӧрӱми, арга-чыдалы, јӱткӱмели толо кеминде кижи. Оныҥ кажы ла иш-алтамы тергеениҥ ӧзӱминиҥ бойыныҥ командазыла белетеп тургускан чокым стратегиязыла чике колбулу. Ичбойындагы керектер аайынча органдарда служба ӧйинде ченелтелер ӧдӱп, тыҥыган турумкай кылык-јаҥыныҥ шылтузында ол бойы да бош салынбайт, ӧскӧ дӧ улустаҥ онызын некейт. Оныҥ да учун ол бойыныҥ алдына тургускан иш-амадуларын кыйалтазы јогынаҥ бӱдӱрет. Керек дезе, тууразынаҥ кӧрзӧ, бӱдӱрер аргазы јок дегендий иш-амадуларды да бӱдӱрип јат.

Ол Најылыктыҥ ордениле, «За заслуги перед Отечеством» 2-чи степеньдӱ орденниҥ медалиле, 1-кы, 2-чи ле 3-чи степеньдерлӱ «За безупречную службу» медальдарла, тӧшкӧ тагар «МВД-ныҥ кӱндӱлӱ ишчизи» деген темдекле, Алтай Республиканыҥ Кӱндӱлӱ грамотазыла кайралдаткан.

Юбилейлик чыккан кӱнинде Александр Васильевичке сибиряктардыҥ бек су-кадыгын, јаан кижилик ырыс, чындык коллегалар ла болушчылар, јуук улузыныҥ јанынаҥ оҥдожу ла јӧмӧлтӧ кӱӱнзейдис. Алтай Республиканыҥ ла оныҥ албаты-јоныныҥ тузазына ууландырылган ижинде јаҥыс ла једимдер ӱйдешсин, бастыра темдектеп алганы иш-амадулары јӱрӱмде бӱдӱп турзын. Jӱрӱмдик јолындагы ээчиде ажу амадаганын бӱдӱрерине јаҥы ийде-кӱчтер экелзин, бастыра једимдери Туулу Алтайдыҥ оноҥ арыгы ӧзӱмине камаанын јетирзин!