Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

Госсовет: маргыштыҥ ӧзӱми

10.04.2018

Ороонныҥ Президенти Владимир Путин президенттиҥ талдаштарыныҥ кийнинде Госсоветтиҥ баштапкы јуунын кандык айдыҥ 5-чи кӱнинде ӧткӱрген. Кремльде Мурмансктаҥ ала Сочиге, Калининградтаҥ ала Хабаровскко јетире тергеелердиҥ јаандары, профильный ведомстволордыҥ ла министерстволордыҥ башкараачылары јуулган. Бу јуунда маргыш-конкуренцияны ӧскӱрериниҥ сурагы шӱӱжилген. Jуунда В. В. Путин куучын айткан.

—Ороонныҥ алдында турган керектердиҥ элбегин слер билереер. Сурактар олорды бӱдӱреринде ончолорыныҥ канча ла кирези эрчимдӱ туружарын некейт: граждан общество ло аргачылык, јаҥныҥ органдары јаба иштеер учурлу. Онойдо ок Россия Федерацияныҥ ончо тергеелериниҥ ийде-кӱчи керектӱ.

Бистиҥ јуунныҥ сурагы — ороондо маргыштыҥ ӧзӱми. Ол бистиҥ ижистиҥ тӧс ууламјыларыныҥ бирӱзи деп, айдарга турум. Бу бӧлӱктеги сурактарды бӱдӱрбезинеҥ бис нени де эдип болбозыс, бир де сурак јылбас.

Маргыш-конкуренцияныҥ тӧс учуры Россияныҥ Конституциязында темдектелген деп, база катап чокымдайдым. Бу ууламјы Баштануда айдылган амадуларга јединер тӧс ууламјылардыҥ бирӱзи деп айттым.

Ак-чек ле чындык маргыш — ол экономикалык ла технологиялык ӧзӱмниҥ тӧс айалгазы, ороонды јаҥыртарыныҥ, оныҥ јӱрӱмниҥ бастыра бӧлӱктеринде турумкай ичкерлежиниҥ тӧзӧгӧзи.
Мында тап-эрик јанынаҥ быжулаарынаҥ баштаайын. Текшилей алза, ол телекейлик ээжилерге келижип јат. Калганчы јылдарда монополияларга удурлажатан (антимонопольный) јасактардыҥ тӧрт пакеди јарадылган. Эҥ учурлузы — олорды јӱрӱмде тузаланарын јеткилдеери. Эмди тура маргышта јасактарга ајару этпей турган учуралдар ас эмес, анчада ла јербойындагы јаҥдардыҥ јанынаҥ.

Jӱрӱмде не болуп турганын кӧрӱгер. 2017 јылда јаҥныҥ федерал органдарыныҥ антимонопольный јасактарды бусканыныҥ тоозы текши тооныҥ 1,2 проценти болзо, тергеелерде ле муниципал органдардыҥ бускан тоозы 98,8 процент. Ол нени кӧргӱзет: ороондо ого јаан учур берилбей турганын. Jуук кижиге, бойымныҥ фирмешкаларыма — ГУП-тарга, МУП-тарга, болужып ийзем, коркымчылу неме јок деп, бис чотойдыс.

Чынын алза, ороонныҥ экономиказына јаан чыгым эдилет. Бис оны сеспей, билбей јадыс, је ол јаан чыгым. Эмди ФАС бежинчи антимонопольный јасак белетейт, је јасактарла кожо башкарарыныҥ логиказы кубулар учурлу. Jаҥныҥ органдарыныҥ ижинде проконкурентный кӧрӱмди кийдирерин јаан учурлу керек деп бодойдым.

Маргышты јӧмӧӧрине тайанган кӧрӱм сӱреен ас туштап јат. Оныҥ шылтагы јаҥжыккан, бюрократиялык санаа-шӱӱлтеде, тергееге де, оныҥ эл-јонына да кирелтелӱ государственный эмезе муниципальный јакылталу экономиканы тӧзӧӧр чырмайыш јок болгонында.

Маргышту рынокто тузалу иштӱ бӱдӱреечилерди талдаганча, бойыныҥ ГУП-тарыла, МУП-тарыла иштезе артык деп бодойдылар — оны мен айттым. Ондый керектер бюджеттиҥ чыгымын кӧптӧдӧт, ӧскӧ производстволорды буудактайт, продукцияныҥ чыҥдыйын јабызадат. Уч-турултазында тузаланааачылар, Россияныҥ граждандары чучурайт.

Государствоныҥ ижинде туружып турган государственный структуралар, компаниялар кичӱ ле орто аргачылык иштейтен јерлерде, оны рыноктордоҥ сыга базып, ол рыноктордо монополист болуп јат деп, аҥылу темдектейдим. Оныҥ учун, экономиканыҥ маргышкадый бӧлӱктеринде картелизация ӧдӱп јат, аргачылыкта бойыныҥ керегин ачар баштаҥкайларга ла јилбиркедиштерге буудак эдилет.

Государствоныҥ туружаачы госпредприятиелердиҥ ле компаниялардыҥ ныкталай ээленген рынокторына чыгар арга јок, ак-чек ле маргышту тартыжуда государственный эмезе муниципальный јакылта аларга кӱч деп, улус чотойт. Государствоныҥ туружаачы госструктаралырыныҥ ла компанияларыныҥ акча-манат ла јӧмӧлтӧ јанынаҥ аргалары чек ӧскӧ ине. Кредиттер аларында олорго база јеҥил. Бойына саду-торгты да ойноп аларыныҥ кӧп технологиялары бар, олор канайда иштеп турганын билерис.

Ајаруга: 2017 јылда антиконкурентный 675 јӧптӧжӱ аайынча керектер ачылган, олордыҥ 360-ы — картельдер керегинде. Онызы, 2016 јылдазына кӧрӧ, 8 процентке кӧп, мында экинчи јыл баштапкы јерде строительство барып јат.

Бис бу курч сурактарды бир катап эмес шӱӱшкенис, бир канча јӧптӧр, ол тоодо кичӱ аргачылыкты ла јонјӱрӱмдик ууламјылу НКО-лорды государственный эмезе муниципальный јакылталарды ла јеткилдештерди бӱдӱрерине элбеде тартарын јаратканыс. Онызы ас ошкош. Эмди керектердиҥ аайы кандыйы ла кандый чокым керектер эдери пландалат — оны угарга турубыс.

Государственный ла муниципальный ар-јӧӧжӧниҥ, ого тап-эриктер бары-јогы керегинде, адылу ла ӧскӧ дӧ учурлу болгоны керегинде јетирӱлӱ бирлик тооломын тургузары керектӱ. Бу иш ӧдӱп турганча, чотко алынбаган ла тузаланылбай турган ар-јӧӧжӧни ле јерлерди илелеер ишти эрчимделтер керек.

Бу сурак јаҥы эмес, је јӱрӱмде ичкерлеш кӧрӱнбей турганы карыкчалду. Оныла колбой, Госсоветтиҥ бир јуунында государственный ла муниципал ар-јӧӧжӧлӧ башкарарыныҥ турултазын бийиктедериниҥ сурактарын кыракы шӱӱжер шӱӱлте эдедим.

2015 јылдаҥ ала тергеелер Россия Федерацияныҥ башкарузыныҥ маргышты ӧскӱрериниҥ стандартын бӱдӱрерин баштаган. Федерацияныҥ бир канча тергеелерине ол маргышты јӧмӧӧриниҥ јилбикедижи боло берген. Ол чын болгонын бис кӧрӧдис. Jе текшилей алза, ороондо јакшыга турумкай кубулталар ол бойынча болбогон.

Ӧткӧн јылдыҥ јаҥар айында маргышты ӧскӱрерине јӧмӧжӧри јаҥныҥ органдарыныҥ ижинде тӧс ууламјы деп темдектелген Jакаан чыккан. 2018-2020 јылдардыҥ Национальный планыла дезе, маргышты ӧскӱрериниҥ чокым бӧлӱктери ле белге-турулталары темдектелген.

Ондый чике ууламјыларды кажы ла тергееге чокымдаар керек деп бодойдым — оны Федерацияныҥ тергеезиле јаба оныҥ аҥылуларын ла аргаларын ајаруга алып, эдери керектӱ. Онойып, тергеелердеги командаларда маргыжар айалгалар тӧзӧӧри, онойдо ок тергеелердиҥ рынокторында керектӱ таҥынаҥ предприятиелерди, ол тоодо јаҥы, цифровойлорын ла ӧскӧлӧрин де ӧскӱрери аайынча чокым кӧргӱзӱлер боло берер.

База бир курч суракты — тергеелерде протекционизмниҥ ӧскӧнин, айдарга турум. Оныҥ шылтагы јарт: тергеелер јербойыныҥ аргачыларына јарамыкту айалгалар тӧзӧӧргӧ, олорды рынокко јууктадарга чырмайат.

Оныла колбой, слер ончогор уксын деп айдып турум, јербойында производитель — ол российский, а кандый да «квасный» эмес, онызы јаан учурлу. Бис ондый тергеелик протекционизмди керек дезе, ӧзӱмдӱ тергеелерде кӧрӱп јадыс. Онызы чек јарабас. Слердиҥ ајаруны ого эдедим.

Jербойыныҥ аргаларын аргачылыкты јӧмӧӧрине, айдарда, эл-јонды ишле јеткилдеп, кирелтелерин бийиктедерине, бюджетти толтырарына тузаланары керектӱзиле мен јӧп. Jе јеҥилтелер ончозына болгоны бир керек, је ӧскӧ тергеелердиҥ аргачыларына ӧнӧтийин буудактар эдилгени эмезе товарлар экелерин јаратпаганы — чек ӧскӧ керек. Ол ороонныҥ экономиказыныҥ бирлигине удурлажат. Бойыныйына теплицадагыдый айалгалар тӧзӧгӧни маргыштыҥ учурын чек ӧскӧртӧт, кубултат.

Ӧнӧтийин тӧзӧлгӧн айалгалардагы компаниялар келер узак ӧйдӧ тузалузын јылыйтар, слерге бийиктедилген бааларлу чыҥдыйы коомой товарларын эмезе јеткилдештерин јоҥдоор, слер оны јакшы оҥдоп јадыгар.

Оныла колбой, эки учурлу керекти айдарга турум. Баштапкызы. Бӧлӱктерди, компанияларды јӧмӧӧр ончо алтамдарыс, ол тоодо импортты солыырында, ич те, тыш та телекейлик рынокто маргыжар, тӱҥейлежер товарларды ла јеткилдештерди чыгарарын јӧмӧӧр учурлу.

Экинчизи. Россия Федерацияныҥ кезик тергеелеринде ӱлекерлерге ле инвесторлорго тӧзӧлгӧн аҥылу айалгалар ӧскӧ тергеелерде ондый ок јакшы кӧргӱзӱлерлӱ предприятиелердиҥ ӧзӱмине коомой камаанын јетирбезин, буудактабазын деп, рыноктыҥ текши айалгазын кӧрӧр, спрос-керексиштиҥ келер ӧйин чотоор керек. Мында чике ортозын бедиреер ле табар, чындык ла тӱҥей маргышты јеткилдеер керек. Ишти билгир башкарган тушта иш ончозына јеткил болор деп бӱдедим.

Ороонныҥ ичкери тыҥ ӧзӱмине экономикада јайымды, маргыш бийик кеминде ӧдӧрин јеткилдеери јаан учурлузын база катап айдып јадым. Государстводоҥ, јаҥныҥ бастыра кеминдеги органдарынаҥ мында кӧбизи камаанду. Аргачылыкта ла ак-чек маргышта чын иштеер айалга, культура болоры аргачылыктыҥ бойынаҥ база камаандузы јарт.

Кирелте — ол аргачылыкка эҥ тӧс лӧ баштапкы керек болгоны јарт. Jе ого кандый ла баала јединер дегени јастыра. Бӱгӱн мен ол керегинде не айдып турганымды, нениҥ учун аргачылыктыҥ улустыҥ да, обществоныҥ да алдында каруулузыныҥ јаанын слер билереер. Айдарда, аргачылардыҥ ак-чек ле чыҥдый ижи керек. Jӱк бойыныҥ ла кыска ӧйдӧги кирелте-једими керегинде сананбас керек. Бистиҥ алдыста јаан амадулар, јаан керектер. Аргачылык-биригӱ оныҥ ороонныҥ ӧзӱмине ӱлӱ-јӧмӧлтӧзи канча кирези јаан болгонын оҥдоп јат деп бодойдым. Ончолорына база катап баштанадым: јайканар ӧй бисте јок!

***
Москваныҥ мэри Сергей Собянин јаҥдар аргачылыкла канайда иштеерин айткан. Ол оогош садуга — скрепкаларды эмезе кнопкаларды аларына, ајару эткен. Оныҥ баазы ас, је текши ороондо ол ондор млрд. салковойлорго једет. Мында ачык-јарт болзын деп, тӧс калада электронный магазин тӧзӧлгӧн, ондо ончо ороонноҥ 70 муҥ поставщик чотко турган. Ондый оок не-немеге эки катап кымакайлап алары јарталган.
Сергей Собянин:
—Башкаруга ӧмӧ-јӧмӧлик керегинде шӱӱлте эттим. Бис бу порталды бӱткӱлинче тургузарыс, онойдо ок оны иштедерис. Тергеелерге не де керек јок. Олорго бойлоры садып алары артык, онойдо ок бойына кичӱ ле орто аргачылыкты тартып алганы торт. Онойып, бастыра ороондо кӱчтӱ электронный магазин тӧзӧлӧр.

Jуунда антимонопольный јасактарды бусканы учун каруузына тургузары шӱӱжилген. РСПП-ныҥ јааны Александр Шохин:
—Антимонопольный јасактарды бусканы учун чыгымын орныктыртар ла штарфтар салар экономикалык санкцияларла кату каруузына тургузар болзоос, јайымынаҥ айрып каруузына тургузарын не тузаланатан — оны шӱӱжер керек. Ондый тӧзӧгӧлӧ каруузына тургусканда, јаан тоо чыгар аргалу, ол бир уунда каруузына да тургусканы болор, чын ла, чыгымы да орныктырылар.

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина