Алтайдын Чолмоны

Jурт — ол јаан биле

10.04.2018

Чамал аймактыҥ Бешпелтир јуртын тӧртинчи јыл Валерий Александрович КАЛАНОВ башкарат. Бу ла јуртта чыккан-ӧскӧн кижи. Оныҥ учун кандый ла јанынаҥ алза, тӧрӧл јуртыныҥ кӧп сурактары бу кижиге алдынаҥ бери таныш.

В. Каланов чыккан-ӧскӧн јеринде комсомол ӧйинде эрчимдӱ иштеген, јурттыҥ школыныҥ директорыныҥ ижин бӱдӱрген. Оныҥ кийнинде, 90-чы јылдарда, јурт администрацияныҥ јаанына кӧстӧлгӧн. Бойы спортло јилбиркеп, Бешпелтир јуртта Чамал аймактыҥ балдардыҥ ла јашӧскӱримниҥ спортивный школын ачкан. Аймак депутаттыҥ ижиле база таныш. 2014 јылдаҥ ала катап ла јурт јеезениҥ јааныныҥ ижин бӱдӱрет. Ол тушта аймактыҥ јааны болгон Родион Борисович Букачаков јурттыҥ кӱч айалгазын кӧрӱп, Валерий Александровичти јурттыҥ башкараачызына јӧптӧгӧн.

Валерий Александрович јурттыҥ башкараачызы болуп келеле, иштеп отурган специалисттердеҥ кемди де солыбаган. Онызы кандый ла иште ченемелдӱ ишчилер бойыныҥ ижин тӱрген-тӱкей, чыҥдый бӱдӱрерине ууламјылалган.

Ижи-тожында туштап турган айалгалар керегинде Валерий Александрович куучындады:
«Jурт јеезениҥ јааны болуп иштеп баштайла, озо ло баштап суу алар башня јанынаҥ суракла иштегем. Ол эскизи једип, чике ле ортозынаҥ јарылып калган болгон. Бу башнянаҥ школ, балдардыҥ сады суу алат. Суунаҥ ыраак јадып турган билелерге јеҥил болзын деген амадула, јурттыҥ оромдорына колонкалар тургузып, улусты суула јеткилдегенис. Jерле колбулу сурак кайда ла курч туруп јат. Башка-башка иштерди бӱдӱрерге, акча-манатты кайдаҥ алганыс дезе, бистиҥ јурттыҥ јуугында туристтерди јилбиркедер турбазалар јок. Оныҥ учун јуртээлемдик учурлу јерлердиҥ ээлериле туштажала, јерлерин рекреацияга кӧчӱрери јанынаҥ куучындашканыс. Оныҥ шылтузында баштапкы јылдарда 60-80 муҥ салковой акча иштеп алган болзоос, кийниндеги јылдарда бу тооны 480 муҥга чыгарып алдыс. Ол акча јурттыҥ ичин чыныктаарына ла јарандырарына барат.

Ӧткӧн 2017 јыл кӱч ле ӧтти. Бешпелтир јурттыҥ чике ортозыла беш башка суу агып, јурттыҥ алды јанында биригип, Узнези деп адалат. Озо ло баштап кыштыҥ јаҥар айында бу кичинек суучактар кенейте јаанайла, айылдарга кирердиҥ бери јанында болгон. Бу учурал биске кӧп чыгым экелген. Бис Чамалдыҥ бир организациязыла јӧп тургузып, олордыҥ болужыла 40-50 кӧлӱк кумак-сай тартып экелгенис. Оны сууныҥ јарады сайын тӧккӧнис. Онызыла сууны ӧйлӱ ӧйинде тозуп салганыс јакшы болды. Аймактыҥ јаандары болужып та турган болзо, бойыстыҥ кӱчис, бойыстыҥ улузыс эмес болзо, мынча кире ишти кем эдер эди? А Бешпелтирдиҥ эл-јоны кандый да ишјал јогынаҥ коркышту јаан иш бӱдӱрди. Бу иш бӱдӱн-јарым ай ӧй алган. Ар-бӱткен кыш ортозында јурт јаткандарды суу кечип болбос айалгага кийдиргени Бешпелтирдиҥ улузыныҥ ӧмӧчил болгонын кӧргӱсти.

Бу ишке келгеним тегин-калас эмес деп бодойдым. Эдилген иштер кӧп. Суула јурт јаткандарды јеткилдеер иштер бӱткен. Клубтыҥ одырузы одыннаҥ таш кӧмӱрле одырарына кӧчӱрилген. Калан тӧлӧмирлер јанынаҥ сурактар кӧп учураган, оныҥ да аайына чыккан, бӱгӱнги кӱнде јуртта тӧлӱлер артпады. Кӧп иштер амыраар кӱндер јогынаҥ иштелет. Jурт јеезениҥ деп чоттолып турган јерлерле мониторинг ӧткӱрип, акча-манат иштеп алар арга тапканыс. Чокымдап айтса, садылып калган јерлердиҥ ээлери тууразынаҥ келген «карманы калыҥ» улус болгон. Кажызыла ла куучындажып, олорго кандый туза болорын јартайла, кӧп јерлерди рекреацияга кӧчӱрип салганыс.

Башкараачы башкарып турган јуртында не болуп турганын ончо билер учурлу деп бодойдым. Оныҥ учун кажы ла ай јурттыҥ участковыйы, ветерандардыҥ биригӱзи, иштеп турган улус јуулыжып јуундайдыс. Кажы ла организация ӧткӧн айда кандый иш бӱдӱргенин куучындап, келер айга тургузылган планыла таныштырат. Jурт — ол јаан биле деп сананадым, оныҥ учун бу биле нак болзын деп санааны бӱдӱрип, ӧмӧ-јӧмӧ иштеп, јурт ичинде байрамдар ӧткӱредис. Анайда ок бисте 12 номинацияла маргыжар јаҥжыгу бар, кажызын ла аҥылап темдектейдис. Олордоҥ эҥ ле јаан сыйды «Jылдыҥ кижизи» алат. Эл-јон кандый ла байрам ӧткӱреринде эрчимдӱ туружып јат».

Анайып, билгир башкараачыныҥ баштаҥкайыла, јурт администрация бир гектар јердеҥ мынаҥ озо алып турган 80 салковойдыҥ ордына 32 муҥ салковой алып баштаган. Бу сӱме јурт јеезениҥ тӧлӱлерин тӧлӧп чыгар арга берген, ӱрелгенин чыныктаар ла јаҥыларын тудар иштер башталган. Jер ӱлежер деп сурактаҥ улам кӧп улус ортодо оҥдошпостор ло јаҥга бӱтпес ӧйлӧр турган болгон. Оныҥ учун Валерий Александрович башкараачыныҥ ижине келеле, озо ло баштап улустыҥ кӱӱн-санаазын угуп, олорло јӧптӧжӧрин баштаган. Бойыныҥ бу ижи-тожы ажыра Валерий Александрович ӧскӧ улуска тем кӧргӱскен.

Сууалгыштар ойылган, јолдор јазалган, хоккей ойноор коробка база тууразында артпады. Jаан јурттарга ајару да јаан болуп јат, оогош јурттар та нениҥ де учун бойыныҥ кӱчиле ле аргаданып туратаны тӧгӱн эмес.

Анайда ок аймак кеминде ӧткӱрилип турган ойындарда, маргаандарда Бешпелтирдиҥ адын корып барган туружаачылар јаантайын баштапкы јерлер алып јанат. Федерал, тергеелик кеминде акчаларды алары јанынаҥ база сананып, јуртты јарандырарына ууландырат. Бешпелтир јуртта клубтыҥ туразы эски бойы артканча: тургуза ӧйдӧ проектно-сметный документация белен, је ол јаҥыс ла ӧйдиҥ ле акча-манаттыҥ сурагы, база јаҥы тура тудуларына јурт јаткандар иженет.

М. ЯБЫКОВА