Алтайдын Чолмоны

«Тоштыҥ ӱстиле барган…»

10.04.2018

Ар-бӱткенниҥ тулаан айда болгон баштапкы «чайыгы» билдирлӱ салтарын Оҥдой аймакка јетирген деп айдар керек. Мында анчада ла кӱрлер ӱрелген. Бӱгӱн аймактыҥ јааны Мирон Бабаевле ӧткӱрген эрмек-куучынды јарлап турубыс.

—Мирон Георгиевич, Урсул сууныҥ кӱриле не болгон?
—Jылулар келип, кар кайылганыла, тоштор кыймыктаганыла колбой бистиҥ аймакта агын суулар билдирлӱ јаанады. Jе бу јуукта карын кар јаап, суулар ойто тартыла берди. Алдында јылдарга кӧрӧ, быјыл тош эрте кыймыктап, суулар ӧйинеҥ озо ачылып башталган деп айдар керек. Кардыҥ суузы бисте Урсул сууныҥ тожыныҥ ӱстиле кӧндӱре аккан. Олорло кожо сакыбаган јанынаҥ јаан тоштор келген. Мындый учуралдар алдында јаҥыс ла бийикте тайга-ташта болотон эди. Быјыл јаан тоштор дезе бир јерге шаалып, ол ло Урсулдыҥ суузында јеткерлӱ айалгалар тӧзӧгӧн. Олор тӱрген агынду ла тыҥ ийде-кӱчтӱ болуп, Оҥдойдыҥ тӧс кӱриниҥ бетон столмолорын оодо соккон. Ар-бӱткенниҥ быјылгы јылдагы баштапкы ченелтезиниҥ аҥылузы бистиҥ јерде шак мындый болды. Кар ас болгон учун быјыл јердиҥ кыртыжы база билдирлӱ тоҥгон.

Ол ло јаан тоштор кӱрдиҥ алдында шаалып, бир јерде туйукталып тура берген болзо, столмолор канайтпас та эди. Онызы ӧскӧ сууларда болгон айалгалардаҥ иле кӧрӱнет. Кыймык јок турган тоштор арткан кӱрлерге качалаҥын јетирбеген. Урсулда ӱрелген кӱр дезе1987 јылда тудулган. Оныҥ тӧҥӧштӧри темирдеҥ, бетонноҥ эдилген. Чыҥдыйы јакшы кӱр болгон. Мынаҥ ары оны тузаланар арга јок. Специалисттер келеле оны шиҥдеп, бӧктӧп салгандар. Эмди ол кӱрди бӱткӱлинче бузуп, јайладар керек.

—Ӱрелген кӱрдиҥ ордына јаҥызы тудулар деп укканыс. Оныҥ аайы кандый?
—Jаҥы кечӱни ол ло эски кӱрдиҥ ордына тудар деп темдектеп турубыс. Оныҥ јанында улус кечетен удурумга кӱр база тудулар. Jе мында адакы сӧсти специалисттер айдар учурлу. Олор иштерди бу ла неделеде баштаар. Тургуза ӧйдӧ оныҥ «дорожный картазы» тургузылып јат. Геологтор келип, топосъемкалар эдер. «Автодорло» јӧптӧжӱ куучындар ӧдӱп јат. Jаан кӱрди шак олор тудар. Оныҥ баазы кайда да 200 миллион салковой болор. Бу акчаны биске республиканыҥ башкарузы бойыныҥ резервтеги кӧмзӧзинеҥ чыгарарга молјонот. Jаҥы кӱрди тудар иштер кӱстеҥ ары башталар деп, иженип турум. Улус кечетен кичӱ кӱрди дезе быјыл ла тудуп, бӱдӱрер керек.
Бӱгӱнги кӱнде проект-ӱлекер тургузып турган специалисттерле эрчимдӱ иштеп турус. Бу јанынаҥ биске Алтай Республиканыҥ башкарузы бастыра јанынаҥ болужат. Башкаруныҥ председателиниҥ баштапкы ордынчылары Р. Р. Пальталлерде, Н. М. Екеевада болгоныс. Олор бистиҥ курч сурактарысты оҥдоп јат.

—Урсулдыҥ бери јанында јаткан улус эмди кечӱ јок арткан. Олор ишке канайып једер, балдар школго канайып јӱрер?
—Ӱстиги микрорайонныҥ улузы аймактыҥ тӧс јуртына Чуйдыҥ јолыла туку ²лӧтӱ јанынаҥ једет. Олордыҥ јаткан јеринеҥ Оҥдойдыҥ тӧс тепсеҥине јетире јолдыҥ узуны 7-8 километр. Jурт јаткандарга ишке ӧйинде келер ле айылдарына ӧйинде јанар аргалар тӧзӧлгӧн. Улусты эки автобус ла эки Газель тартып јат. Jолго база бир Газельди чыгарарга турус.
Тургуза ӧйдӧ Оҥдойдыҥ школында эки сменала 1200 бала ӱренип јат. Кӱри јок арткан микрорайонноҥ дезе бу школго 243 бала јӱрет. Ӱренчиктерди тартарга, башкару ӱредӱ ле билим аайынча министерство ажыра ӱзеери база бир автобус чыгарар болгон. Бастыра балдарды аймактыҥ бюджединиҥ акчазыла тартып јадырыс. Jаан улустыҥ билединиҥ баазы 10 салковой. Автобустыҥ арткан чыгымдарын база ла аймактыҥ бюджединиҥ акчазыла бӧктӧйдис.

—Арткан сууларда айалгалар кандый?
—Аймактыҥ ӧскӧ јурттарында ла сууларында айалгаларды бӱгӱнги кӱнде кем јок деп айдарга јараар. Бисте јаскыда суулар ажынза, ого эҥ ле тыҥ Оҥдой јурттыҥ бойы алдыртып јат деп айдар керек. Быјыл баштапкы јылуларла кожо тоштор туйукталып, бисти јаҥыс Урсул чочытты. Jе јаан тоштор Хабаровканыҥ ла Ӧлӧтӱниҥ ортозында 300 метр јерде шаалып, јеткерлӱ айалгалар база болгон. Оноҥ улам Хабаровкадагы јурт јеезеде эки кӱрдиҥ темир столмолоры јемирилген. Бу кӱрлер ол ло Урсул сууда туруп јат. Олордыҥ аайына чыгарга, специалисттерди алдыртканыс. Jемирилген ле оодылган кӱрлерди бастыра јанынаҥ шиҥдеп кӧрӧлӧ, башкаруныҥ резервтеги кӧмзӧзинеҥ база ла акча сураарга турус.

Оҥдойдыҥ бойында дезе улус кечер кӱр база ӱрелген, оны аймактыҥ бойыныҥ акчазыла чыныктаарга белетенедис. Калганчы ӧйдӧ улус бойлорына кӧп туралар тудат. Олор айландыра јерлерди чедендеп, фундаментин цементтеҥ уруп, суу агызатан јерлерди бӧктӧйт. Суу оноҥ улам оромдорго чыгып јат. Алдында ӧйдӧ суу субактарла бойы кӧнӱ ага беретен болгон. Ӱч кӱнге улай Оҥдойдыҥ ичиле маҥтадып, оромдордо јайылган суулардыҥ аайына чыктыбыс. Кезик улустыҥ тураларыныҥ алдына суу кирген. Бисте ӧрт ӧчӱреечилердиҥ аҥылу помпалары бар. Сууны улустыҥ айылдарынаҥ оныла чыгара соордырып јадыс. Jурт јеезелер андый помпаларла база јеткилделген. Оҥдойдо јаҥы кӱр тудулза, улус кечетен оогош кӱрди ӧскӧ јерге кӧчӱрерге турус.

—Аймак ар-бӱткенниҥ чочыдулу айалгаларына белен бе?
—Гражданский коруланыштыҥ ижи бистиҥ аймакта јакшы тӧзӧлгӧн деп айдар керек. Бисте ӧскӧ аймактарда чылап ок, аҥылу службалар бар. Аварийно-орныктыраачы, аварийно-аргадаачы, кайу ӧткӱрер, санитар, ветеринар службалар иштеп јат. Ар-бӱткеннеҥ салтар болзо, ремонт эдер группалар тӧзӧлгӧн. МЧС-тыҥ ӧскӧ дӧ службалары иштеп јат.

Тулаан айда тоштор туйукталарда, МЧС-тыҥ республикан башкартузыныҥ ишчилери келип болушкандар. Ол тушта Кичинек-Jаламан јурттыҥ јанында тоштор эки јерде шаалган. МЧС-тыҥ квадракоптерин тузаланып, кейдеҥ фотојуруктар сокконыс. Шиҥжӱлӱ иштер мында айалгалар тыҥ ла јеткерлӱ эмес болгонын кӧргӱскен. Кичинек-Jаламанга МЧС-тыҥ ишчилериле кожо «Взрывпромныҥ» алдындагы јааны Санжи деп ченемелдӱ специалист келип јӱрген. Кадында туйукталган тош бу кижиниҥ кӧзинче ле кыймыктап, тӧмӧн ага берген. Ченемелдӱ взрывниктиҥ болужыла бис шаалган тошты оодорго сананганыс.

Аймактыҥ ӧрт ӧчӱреечилериниҥ бӧлӱгинде аргадаачылардыҥ аҥылу группазы тӧзӧлгӧн. Тулаан айда болгон баштапкы «чайыкты» токтодорында олор эрчимдӱ турушкан. «Омскстройсервис» ООО экскаваторлорло болушкан. Туйукталган тошты арчыырында Анатолий Кубашевтиҥ башкарып турган «Элитстрой» организациязы болужын база јетирген. Ӧрт ӧчӱреечилердиҥ јааны Анатолий Унуков эл-јонго јеткерлӱ айалга боло берерде, бастыра ишчилерин кӧдӱрген. «Виктор» деген таҥынаҥ предприятиениҥ башкараачызы бойыныҥ техниказын берип, кумак тарткан. Депутаттар база тууразында артпаган. Аймактыҥ агаш ээлеминиҥ јааны Сергей Гончар бойыныҥ округында улуска јаан болуш јетирген. Агаш ээлемниҥ кӧлӱктери кумак тарткан. Сергей Черепанов бойыныҥ округыныҥ улузына база кӧлӱктерле болушкан. Jурт јеезелердиҥ јаандары ар-бӱткенниҥ айалгаларыла колбулу сурактарды јаантайын бойлорыныҥ ајарузында тудат. Бу ууламјыда бис ӧмӧ-јӧмӧ иштеп јадырыс. Ол кӱндерде Куладыда јаан кар кайылган. Мында јурттыҥ эл-јонына фермерлер болушкан.

—Jурттарда айалгалар кандый?
—Jурттардагы айалгаларды кем јок деп айдарга јараар. Бу јӱк ле кайылган кардыҥ «чайыгы» ине. Тайгаларда, сындарда кар кайылза, 2-чи «чайык» кӱӱк айдыҥ учы јаар болоры темдектелет. Ол јаҥжыкканы аайынча јаан болоры билдирет. Jе быјыл јааган кардыҥ кеми бисте, ӧткӧн јылдарга кӧрӧ, эмеш јабыс. Ончозы арка-тууда јаткан кардаҥ камаанду болор. Кенерте јылулар болзо, ӱстине јааш јааза, коомой до болордоҥ айабас. Jе бисте экинчи «паводок» кем јок ӧдӧ берер учурлу.
Кар кайыларда, јолдор ӱрелген учуралдар болгон. Jе јолдор јанынаҥ бӱгӱнги кӱнге јетире бисте јаан ла буудактар јок. Урсулдыҥ суузында болгон учуралдаҥ ӧскӧ аймакта ӱрелген ле јемирилген кӱрлер јок. Калганчы ӧйдӧ кар јаап туру. Ӧлӧҥи божоп јаткан фермерлерге ол јаан салтарын јетирет. Аймактыҥ кӧмзӧ-фондында эки миллион салковой акча салынган. Бис бу акчаны чочыдулу айалгаларда улуска болуш јетирген фермерлерге берип јадырыс. Олор ол акчала кӧлӱктерине, тракторлорына сӱркӱш-бензин, солярка урат. Jурт јеезелерге соляркага акча база чыгарганыс. Ол байа аварийный дейтен иштерге барып јат. Тудум ла јазал иштерге акчаны аварийный фондтоҥ база чыгарып јадырыс. Jаан кӱрлерди јазаарга, башкару бойыныҥ резервный фондынаҥ акчала болужат.

—Бу јуукта Кузбасста јаан јеткердеҥ улам балдар ла улус божоды. Оныла колбой аймактыҥ тӧс јуртында неге ајару эдер керек?
—Аймактыҥ тӧс јуртында «Мария РА» деп јаан магазин бар. Ӧрт ӧчӱреечилер оны шиҥдеп кӧргӧн. Ӧртти болдыртпас амадула садуныҥ јаан јерлеринде ӱредӱ де ӧткӱргенис. Гидранттарды чыныктап аларга, былтыр аймактыҥ кӧмзӧ-фондынаҥ 100 муҥ салковой акча чыгарганыс. Быјыл бу ишти база улалтарыс. Ӧрт ӧчӱреечилердиҥ бӧлӱгине Бичиктӱ-Боом јуртта аҥылу тура-кып белетеп салганыс. Кеҥи ле Алтыгы-Талду јурттарга МЧС-тыҥ республикан башкартузы ийде-кӱчтӱ эки кӧлӱк берген. Кажы ла јурт јеезеде ӧрт ӧчӱреечилердиҥ дружиналары бар. Ого улусты ӧнӧтийин ӱреткенис.

—Мирон Георгиевич, быјылгы айалганы белгелеп, ол кандый болорын эртедеҥ айдып болорыс па?
—Кайа-ташту јерде турганынаҥ улам ба кандый, је эҥ ле кӧп ӧрттӧр республикада Оҥдой аймакта болуп јат деп айдар керек. Кырлаҥ јерлердиҥ кары бисте эрте кайылып баштайт. Ӧрттӧр кургак ӧлӧҥнӧҥ, јалкыннаҥ улам болуп јат. Улустыҥ да камааны бар. Бисте тайга-таш анчада ла кандык, кӱӱк ле кичӱ изӱ айларда тыҥ кӱйӱп јат. Быјыл кар эмеш орой кайылып баштады. Бу кӱндерде удура ла јаап јат. Оноҥ улам јер эмди тургуза чыкту јадат.

Кандык айда агаш аразында ӧрттӧр, байла, ас болор. Кӱӱк ле кичӱ изӱ айларда ай-кӱнниҥ айалгалары кандый болорын ажындыра айдар арга јок. Jакшы ла болор деп иженип јадырыс. Аймакта «Авиалесохрана» деп организация бар. Оныҥ ишчилери ле бастыра техниказы качалаҥду айалгаларга јакшы белетенип алган. Jурт јеезелерге ӧрт ӧчӱреечилердиҥ ранецтерин алып бергенис. Мен бодозом, быјыл арка-тууда ӧрттӧр ас болор. Jе биске ай-кӱнниҥ айалгазын ајаруда тудуп, ар-бӱткенниҥ сакыбаган качалаҥына јаантайын белен болор керек.

Куучын-эрмекти П. КАБАР ӧткӱрген