Алтайдын Чолмоны

Энениҥ эркезин сыйлаган…

13.04.2018

Кан-Оозы аймактыҥ Экинур јурты албатызыла, азыраган малыла бай, иштеҥкей уулдар, кыстар чыдаган, тургун улузы кӧп, элкем-телкем јурт. Jакшы табышка сӱӱнип јадар, јаман табышка карыгып, кунуга тура берер јуртыс. Ӧткӧн тулаан айда Экинур јурттыҥ ветерандарыныҥ ӧмӧлигине, јаан јаштуларына јаан јылыйту болгон. Байрыш (Варвара) Баштыковна Саданова ак-јарыктаҥ эне-адазыныҥ ак чечектӱ алтайына јана берди.

Б. Б. Саданова 1947 јылда Экинур јуртта чыккан, ӧскӧн. Адазы Баштык Саданов Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачызы, эди-канын ӧштӱниҥ темир окторы шыркалаган, энези Токна Саданова тылдыҥ ишчизи болгон. ӧрӧкӧндӧр, курорт-санаторий де барбай, бир јакшы эмденерин де билбей, кӧп балдар азырап, отурыш јогынаҥ, тӱни-тӱжи колхозтыҥ ижинде турушкан.

Jаан кызы Байрыштыҥ школдо анчада ла чокым билим предметтерле сӱреен јакшы ӱренип турганын ада-энези, ӱредӱчилери ајаруга алып, областьтыҥ Горно-Алтайсктагы национальный школына аткарган. Национальный школдо эмди јарлу, јайалталу јерлештерис Бронтой Янгович Бедюровло, Власта Куйрушевна Тысовала, Ногон Нӧкӧрович Шумаровло, ӧскӧлӧриле де кожо ӱренген. Ӱредӱге јайалталу кысты школдыҥ ӱредӱчилери Москвада ӱредӱге барзын деп јӧптӧгӧн. Jе јаштары јаандап јӱрген ада-энезиниҥ аргаларын, айылдагы ылгый јаш сыйындарын сананып, ырада барбаган. Ол јурт ээлемниҥ Барнаулдагы институдына ӱредӱге кирген.

Бу институтта 3-чи курста ӱренип турарда, кӱчӱрген айда јер тоҥуп, сооктор башталарда, энези уур оорудаҥ јада калган. Койдо јаткан адазыныҥ колында ӧскӱс кыстар арткан. Сыйны Ира Кан-Оозыныҥ, Нина Экинурдыҥ орто ӱредӱлӱ школдорында ӱренгендер. Беш ле јашту Катя сыйны адазыла кожо турлуда. Бу ла јылда Иван аказыныҥ бир јашту ла ӱч јашту эки балазы база ӧскӱс арткандар. Бир јашту кызычак карган адазы Баштык Арбаковичте арткан. Уулчакты энезиниҥ энези Садановтордыҥ угында уул балдар токтобойтон деп, бойына алып, Моты-Оозына апарган. Байрышка ӱредӱзин артырып, оогошторын адазына чыдадыжарга келишкен.

Энезиниҥ ордына арткан эјези Байрыш сыйныларына ӱредӱ берерге, адазыла кожо иштеген. Адазы экинчи кижи аларда, ол Кан-Оозында садуда иштеген, улайын ла оогошторына болушкан. Сыйны Ираида Горно-Алтайскта зооветтехникумды ӱренип божоткон. Нина сыйны Горно-Алтайскта пединституттыҥ физмат факультедин божодоло, математиканыҥ ӱредӱчизи болуп иштеген. Эҥ кичинек сыйны Катя Новосибирсктеги госуниверситетти божодоло, Бийскте јабык јуучыл заводто иштеп баштаган. Эмди јаан фирмада иштейт. Байрыш эјези сыйындарыла, олордыҥ једимдериле јаантайын оморкоп, сӱӱнип јӱретен эди.

Аказы Иван Баштыкович Саданов Ленинградта черӱде турган. Командирлер оныҥ јуранар јайалтазын баалап, бу калада јуранарыныҥ институдына кирзин дешкен. Ол ӱредӱге кирип алала, ойто барар акча јок болордо, барбаган. Соҥында Москвада Н. К. Крупскаяныҥ адыла адалган јуранарыныҥ институдын заочно божоткон. Аймактыҥ колхозторында јурукчы болуп, озочылдардыҥ портреттерин јураган, кӧрӱлерде де турушкан.

Байрыш Баштыковна Экинурда колхозто кладовщик болуп узак јылдарга иштеген. Николай Степанович Чендыевле биле тӧзӧп, балдар, мал-аш азыраган, јаҥы јурт туткандар. Олор билезиле Туйук-Кобыда койго чыккан. Совет ӧйдӧ колхозтыҥ ижине некелте сӱреен кату болгон эмей. Соцмӧрӧйдӧ тургузылган јылдык ла бешјылдык пландарды бӱдӱрери кой-малда улустыҥ эҥ јаан молјузы болгон. Иштеҥкей улустыҥ, Байрыш Баштыковнаныҥ ла Николай Степановичтиҥ, ады-јолы јаантайын озочылдардыҥ тоозында адалып туратан. Олор јакшы ижи учун Кӱндӱлӱ грамоталарла, дипломдорло кӧп лӧ кайралдаткан. Бу улус кожо чыккандарыныҥ, олордыҥ бала-баркаларыныҥ той-јыргалдарына, ӧскӧ дӧ керектерине улайын ла јӧмӧжип, болужып јӱретен.
Байрыш Баштыковнаныҥ эш-нӧкӧри ле јаан уулы ээчий-теечий јада каларда, ол бойыныҥ ачу-коронын кемге де кӧргӱспей, ол ло кокырлу бойы јӱретен. Најылашкан улузыла колбуны ол бойы качан да ӱспейтен. Власта Тысовала кожо улайын колбу тудуп, телефонло до, јолыкканда да, узактаҥ куучындажып, бой-бойына сӱӱнижип јӱрген. Jуртта да кирип-чыгып, куучындажып јӱрген ӱӱрелерине акту кӱӱнинеҥ кӱчи јеткенче болужып туратан.

Эки балазы албаты ортодо эҥке-тоҥко јуртайт. Кызы Кару билезиле Барнаулда јадат. Байрыш Баштыковна Барнаулдаҥ келерде јолуккам. Ол мынайда сӱӱнип ле оморкоп куучындаган эди: «Кызым Кару магазиндедип, толтыра сыйлар алып берген. Сумкаларымды автобустаҥ автобуска јӱк арайдаҥ салып экелдим». Бийскте ле Горно-Алтайскта сыйындарына каа-јаа барып келгенде, канатталып калгандый јӱретен. Уулы Эзендей Экинур јуртында айыл-јуртту, ӱч балалу јадып јат. Кожо јуртаган ӱйи Оля Шыргайты јурттаҥ, сӱреен иштеҥкей келин. Jиит те болзо, ол уйларыныҥ сӱдинеҥ аарчы, курут, быштак эдет. Калашты канайып ла быжырар.

Jурттыҥ библиотеказында узак јылдарга иштеген Галина Кылбышевна Тышкышева Байрыш Баштыковнаны јурттыҥ эҥ кӧп бичиктер кычырган кычыраачызы болгон деп темдектейт. Кажы ла катап турлузынаҥ тӱшкенде, јаҥы бичиктерди кӧрӧр, анчада ла билим учурлу бичиктерди талдап алатан. Бичиктерди тӱрген кычырар, не керегинде бичилгенин база јакшы куучындап билерин, кӧпти оҥдоп-аайлап јӱргенин јерлештер эске алынат. Школдыҥ да библиотеказына келип, баркаларыныҥ программала айылда кычырар бичиктериле јилбиркеп туратан. Ак чечектӱ алтайында башка јӱрӱм бар болзо, су-кадык, амыр ла ырысту јӱргей…

Р. КЫНОВА,
ветерандардыҥ совединиҥ јааны