Алтайдын Чолмоны

Сибирьдиҥ фермерлерине аҥылу ајару

17.04.2018

Алтай Республиканыҥ јасакчы јаҥынаҥ сенатор Татьяна Гигель Россия Федерацияныҥ јурт ээлем аайынча министерствозыныҥ уч-турулталарга учурлалган коллегиязыныҥ ижинде турушкан. Докладты јурт ээлем аайынча министр Александр Ткачев эткен. Jуунныҥ ижинде беш тергеениҥ јаандары, федерал башкаруныҥ, Федерация Совединиҥ ле Госдуманыҥ профильный комитеттериниҥ, РФ-тыҥ Jондык палатазыныҥ, Россияныҥ Минјуртээлеминде јондык советтиҥ, јаҥныҥ тергеелик органдарыныҥ, отраслевой биригӱлердиҥ ле ассоциациялардыҥ, аграрный бӧлӱк аайынча билимниҥ ле ӱредӱликтиҥ чыгартулу улузы турушкан.

Jуунда куучын јаҥыс ла јеткен једимдер керегинде эмес, је анайда ок бӱткӱл бӧлӱктиҥ ӧзӱми јанынаҥ келер ӧйдӧ бӱдӱретен тӧс иштер ле олорды келиштирте чокымдаары керегинде база ӧткӧн деп, сенатор темдектейт. Оныҥ шӱӱлтезиле, калганчы беш јылдыҥ туркунына јурт ээлем кандый једимдерге јеткенин јуунныҥ туружаачылары јарадулу уккан. Бу министерство фермерлер јуртээлемдик кооперативтер тӧзӧӧрине јилбиркедиш эдип, фермерлерге јӧмӧлтӧ эдерин 2018 јылда оноҥ ары улалтар.

«Jыл башталганынаҥ ала Минјуртээлем фермерлерге текши кеми 31 миллиард салковой болор 4,5 муҥ кредитти берерин јарадып салган. Мынаҥ кӧргӧндӧ, бу јылдыҥ ӱч айыныҥ туркунына јеҥилтелерлӱ кредиттерди алган фермерлердиҥ тоозы, бӱткӱл 2017 јылда болгонына кӧрӧ, 1,5 катапка кӧп. Мындый айалга бӧлӱкте јеҥилтелерлӱ кредитованиениҥ эп-аргалары кӧндӱгип турганын керелейт» — деп, Татьяна Гигель айткан. Бистиҥ ороонныҥ јурт ээлеми ичбойындагы рынокты продукцияла толтырып салган, тургуза ӧйдӧ бистиҥ ороон гран ары јанынаҥ импорттоҥ мойножот — тӧрӧл товарэдеечилердиҥ јилбӱлериле башкарынып. Онызы јаан учурлу болгонын сенатор темдектейт. Анайда ок оныҥ шӱӱлтезиле, министр Александр Ткачевтыҥ ороон аш-курсак јанынаҥ јеткер болбозын јеткилдеп алган деген шӱӱлтезиле јӧпсинерге јараар деген.

Иштеп алып турган продукцияныҥ чыҥдыйын шиҥжӱде тударын аайлаштырары јанынаҥ ӧткӱрилип турган иш-керектер бистиҥ ороонныҥ товарэдеечилериниҥ ич ле тыш рыноктордогы јилбӱлерин корып аларына, анайда ок бистиҥ ороонныҥ телекей ичинде тоомјызын бийиктедерине јаан камаанын јетирер. 2018 јылдыҥ јаан изӱ айыныҥ 1-кы кӱнинеҥ ала сӱт продукцияныҥ электронный ветсертификациязы ла маркировказы иштеп баштаар. Мындый јаҥырту улуска сӱттиҥ чыҥдыйы јанынаҥ толо јетирӱ аларын јеткилдеер. Мында куучын кӧбизинде сӱт продукциядагы заменительдер керегинде ӧдӧт. Бу јаҥырту иштеп баштаза, улус сӱт кандый јол ӧдӱп келгенин билер болор — фермадаҥ ала прилавкага јетире јолын.

Сенатордыҥ шӱӱлтезиле, министерство Россияныҥ сӱтле колбулу рыногыныҥ јилбӱлерин корулаары јанынаҥ белетеген иштер бойыныҥ учурлу сӧзин айдар учурлу. Озо ло баштап куучын сыр эдер тушта кургак сӱтти, бастыра сӱт продукцияда ӧзӱм ӱстерди тузаланарын токтодоры керегинде ӧдӧт. «Сӱт продукцияныҥ производствозын аайлаштыра башкарып турган технический регламентте кубулталар эткени бистиҥ тергееде сӱттиҥ бойынаҥ эткен сырга суру јаҥыс ла республикан рынокто эмес, је анайда ок бистиҥ јаан орооныстыҥ јеринде јаанаарына иженер арга берет» — деп, Татьяна Гигель айткан.

Парламентарий министрдиҥ тузаланылбай турган јуртээлемдик учурлу јерлерди айрып алары јанынаҥ јасактыҥ ӱлекерине бир канча кубулталар кийдирери керегинде шӱӱлтезин јӧмӧгӧн. Андый јаҥыртулар иштеп баштаза, ол тузаланылбай турган јерлерди айрып алары тӱрген, јеҥил ле аайлу-башту ӧдӧр. Ол јаҥыртула болзо, јуртээлемдик учурлу јер ӱч јылдыҥ туркунына тузаланылбай јатканын Росјуртээлемшиҥжӱниҥ органдары керелеери келер ӧйдӧ керек јок боло берердеҥ айабас.

«Ол керегинде бу ла јуукта бистиҥ республиканыҥ јурт ээлем аайынча министри Александр Манзыровло куучын-эрмек ӧткӱрген болгоныс. Ол Федерацияныҥ Соведине јуртээлемдик учурлу јерлерди ӱч јылдыҥ туркунына тузаланбаган дегенин бир јылга јетире астадары јанынаҥ баштаҥкай эдери аайынча шӱӱлтезин айткан. Бу шӱӱлтеде тӧзӧлгӧ бар, је ол шӱӱлте јанынаҥ јазап сананар, шӱӱр керек, нениҥ учун дезе јерди текшилей айрыыры боло берердеҥ айабас» — деп, сенатор айткан.

РФ-тыҥ јурт ээлем аайынча министриниҥ тузанылбай турган андый јерлерди муниципал јӧӧжӧгӧ кӧчӱрериниҥ аайын јеҥилтер деген ээжини кийдирери јанынаҥ шӱӱлтезин сенатор јӧмӧйт. «Каланныҥ кемин кадастровый бааныҥ 10 процентине јетире кӧдӱрери јерлердиҥ ээлери јерди садарына эмезе оны адылу тузаланарына јилбиркедиш эдер учурлу» — деп, Татьяна Анатольевна темдектейт.

Федерал министрдиҥ госјӧмӧлтӧни Сибирьдиҥ ле Ыраак Кӱнчыгыштыҥ тергеелериниҥ јилбӱлерине келиштирте эдер керек деген угузузыла јӧпсинет. «Александр Ткачев чын айдат — бу јерлердиҥ ай-кӱниниҥ айалгалары кату болуп турган учун, јурт ээлемниҥ бӧлӱгине чыгарып турган чыгымдардыҥ кеми де јаантайын кӧп болор. Мындый угузу баштапкы ла катап эдилген. Бу угузу јӱрӱм алынза, ол тушта Сибирьде ороонныҥ аш-курсак рыногын толтырары јанынаҥ кандый аргалар бар болгонын кӧргӱзер айалга тӧзӧлӧр эди» — деп, сенатор айдат.
Татьяна Гигельдиҥ шӱӱлтезиле, коллегияныҥ туружаачыларыныҥ кадровый политика тӧзӧӧри јанынаҥ кӧдӱрген сурактар ӧйинде кӧдӱрилген.

«Бис тергееде, бастыра Россияда чылап ок, ветеринарияныҥ, агрономияныҥ орто бӧлӱгине специалисттер једишпейт. Специалисттерди јербойында иштедерге, олорго јарамыкту ишјал тӧлӧӧри, јадар јер берери, инфраструктураныҥ чыҥдыйын бийиктедери керегинде сурактар туку азыйда да болгон. Бистиҥ ороон аш-курсак јанынаҥ ӧскӧ ороондордоҥ камаанду эмес болзын деп амадап турган болзоос, бу сурактарга бис бурылар учурлу» — деп, парламентарий чокымдайт.
Jуунда «Jурт јерлердиҥ турумкай ӧзӱми» деген программаны оноҥ ары улалтары јанынаҥ база куучын ӧткӧн. Шак ла бу программаныҥ шылтузында јурттарда сууӧткӱштер, ФАП-тар, клубтар тударына тебӱ берилген. Бу программа ажыра јурт јерде јаткан албаты-јонныҥ јадын-јӱрӱминиҥ чыҥдыйын бийиктедери јанынаҥ чокым пландар тургузар арга болор.

Тоолор ло керектер:
* 2017 јылда аштыҥ эҥ арбынду тӱжӱми јуунадылган — 135,4 млн тонна аш. Онызы — иштеп алган тӱжӱмниҥ кеми 5 јылдыҥ туркунына эки катап кӧптӧгӧни. Бу ӧйдиҥ туркунына аш иштеп алары эки катапка кӧптӧгӧн (85,9 млн тонна), гречиха — эки катапка (1,5 млн тонна), соя — эки катапка (3,6 млн тонна), рапс — 1,6 катапка (1,5 млн тонна). Маала ажын иштеп алары 12 процентке кӧптӧгӧн (16,4 млн тонна), теплицаларда ӧскӱрген маала ажы — 1,6 катапка (922 муҥ тонна), аламалар јууры — 10 процентке (2,94 млн тонна).

* Мал ӧскӱреринде кӧргӱзӱлер база бийиктеген: эт иштеп алары 5 јылдыҥ туркунына тӧрт ӱлӱге кӧптӧгӧн (14,6 млн тонна). Керек дезе сӱт иштеп алары 2017 јылда 1 процентке ӧскӧн. Специалисттердиҥ белгезиле, сӱт иштеп алары јылдыҥ ла 500 муҥ тоннадаҥ ас эмес кӧптӧӧр.

* Jурт ээлемниҥ производствозыныҥ ӧзӱми аш-курсактыҥ промышленнозыныҥ тӧзӧлгӧзи болот, 2017 јылда бу кӧргӱзӱниҥ кеми 6 процентке ӧскӧн.

* Фермерлердиҥ ээлемдери аграрный экономиканыҥ эҥ ле эрчимдӱ ӧзӱм алынып турган бӧлӱги болуп артат. Бӱгӱн фермерлер акча-манатла јӧмӧлтӧни бир канча ууламјылар аайынча алат: колбулу эмес јӧмӧлтӧ, литр сӱтке субсидия, јеҥилтелерлӱ кредиттер ле гранттар. Калганчы 4 јылдыҥ туркунына фермерлерге јӧмӧлтӧниҥ кеми 30 процентке ӧскӧн — 8 миллиардтаҥ 12 миллиард салковойго јетире.

* Бӱгӱн Россия аштыҥ экспорты јанынаҥ телекей ичинде баштапкы јерге чыккан, аш ӧзӱмдер аайынча — экинчи јерде. Сахардыҥ, чочконыҥ ла куштыҥ эттери аайынча экспорт база эрчимдӱ ӧзӱм алынат. Куштыҥ эдиниҥ ле сӱт продукцияныҥ экспортыныҥ кеми 70 процентке кӧптӧгӧн, белен эт продукцияныйы — 2 катапка. Кондитерский бӧлӱктиҥ аргалары база јаан.

* Ставказыныҥ кеми 5 процентке јетире јеҥилтелерлӱ кредитование, ол былтыр иштеп баштаган, јурт ээлемде иштеп тургандарга ӧдӱштирӱ акчазын кредиттерди тӧлӧӧрине ууландырбас арга берет. Мынаҥ озо ӧйдӧ ол акча бюджеттеҥ чыгымдарды орныктырарына берилип турган акча келгенче, кредиттерди тӧлӧӧрине ууландырылып туратан.

* Эксперттердиҥ шӱӱлтезиле, былтыр Россиядӧӧн 150 муҥ тоннадаҥ кӧп «сыроподобный продукция» экелилген болгон. Бу продукция ӧзӱмдердиҥ ӱзинеҥ ле сӱттиҥ сыворотказын белетелген. Бу продукцияныҥ кемин сӱтке кӧчӱрип ийзе, оныҥ кеми бистиҥ ороонныҥ товарэдеечилеринеҥ садып албаган 1,5 миллион тонна чий сӱт кире.

АР-дыҥ Эл Курултайыныҥ пресс-службазы