Алтайдын Чолмоны

Билгири кӧп, ченемели јаан

20.04.2018

Кандык айдыҥ 21-чи кӱнинде окылу государстволык байрамдардыҥ бирӱзи – јербойында башкарынарыныҥ кӱни темдектелип јат. Оныҥ тӧс учуры Екатерина II каан калаларга Жалованный грамота чыгарып, эл-јонына кӧп аргалар бергенине тайанат. Тургуза ӧйдӧ бу байрамныҥ учуры — јербойында башкарынып, демократиялык ороонныҥ ла јадын-јӱрӱминиҥ кемин бийиктедеринде ле ӧҥжидеринде.

Бу государстволык байрам муниципалитеттердиҥ ишчилерине, албатыныҥ кӧстӧп, талдап алган јамылу улузына учурлалып, олордыҥ ак-чек ижинеҥ, јӱткӱӱлинеҥ јонјӱрӱмдик ӧзӱм, јасактардыҥ бӱдери чике камаанду болгонын темдектейт. Оныла колбой, кычыраачыларысты Улаган аймакта «Саратандагы јурт јеезе» муниципал тӧзӧмӧлгӧ кирип турган Саратан ла Jазулу јурттардыҥ башкараачызы — билгири кӧп, ченемели јаан Айдар АКЧИННИҤ ишмекчи јолыла, ижи-тожыла таныштырып турубыс.

Айдар Кирилловичтиҥ ишмекчи јолында муниципал тӧзӧмӧлди башкарары баштапкы ченемел эмес. Чокымдап айтса, 2008 јылда јерлештери ого јаан ижемјилер салып, јурттардыҥ јаанына кӧстӧп, талдаштар ӧйинде ӱндерин ол учун берген. Оныҥ кийнинеҥ, јербойыныҥ улузыныҥ кӱӱн-санаазын јандырбай, ак-чек иштеп, салылган ижемјилерди бӱдӱргени учун, 2013 јылда бу каруулу јамыга экинчи катап кӧстӧлгӧн. 10 јылдыҥ туркунына ол Саратан ла Jазулу јурттардыҥ ӧзӱмине, јонјӱрӱмдик кеми бийик болорына ас эмес кӱчин салганы јарт. Бу бийик сӧстӧрди куру куучын эмес, эдилген керектери керелейт.

Саратан јурт бӱгӱнги кӱнде јаан цивилизациядаҥ тыҥ да артпай јат деп айтса, јастыра болбос. Ары кӧрӧлӧ, бери кӧргӧнчӧ – 10 јыл ӧдӱп калган, а јӱрӱм айдары јок тыҥ башкаланган. Мында эмди сууӧткӱш, интернет, сотовый колбу тутак јогынаҥ иштеп јат. Школдо текши орныктыру иш ӧткӱрилген. Jурттыҥ культуралык јӱрӱми А. А. Кензинниҥ адыла адалган јаан ла јараш культурно-спортивный комплексте ӧдӧт.

Jазулу јуртта ӧзӱмге удура алтаган эҥ ле јаан једим – ол сотовый колбу болгоны јарт. Jебрентик тайгалардыҥ, кайа-таштыҥ кийнине јажынган кичинек јуртка озо ло баштап јурттыҥ ичиле опто-волоконный кабель тартылып, спутник ажыра колбу тудулып, стационарный телефондор тургузылган. Jербойыныҥ улузына бу айдары јок јаан сӱӱнчи болгон эди. Андый ыраак јуртла колбу тудары мынаҥ озо ӧйдӧ сӱрекей кӱч болгоны јарт.

Оноҥ школдо ло клубта текши орныктыру иштер ӧткӱрилген. Бӱгӱнги кӱнде Jазулу јурт тергеебис ичинде кезектей сотовый колбуныҥ аргаларыла тузаланары јанынаҥ баштапкы јурт деп темдектеер керек.

Айдар Кирилловичтиҥ јартаганыла болзо, Jазулуда сотовый колбу кезектей де болзо тудуп, интернет ле WhatsAppла тузаланар эттире, сотовый колбуныҥ операторы «МТС», интернет-провайдер «Онрелла», «Эл-Телком» деп радиолинейный линияларла колбу чӧйӧр организацияла јӧптӧжӱ тургузылган. Бу ӱч организацияныҥ ӧмӧ-јӧмӧ ижиниҥ шылтузында ыраак Jазулуда интернет бар. Онойдо ок сӱрекей јаан ла каруулу ишти «Ростелеком» деген россиялык телекоммуникационный компания ӧткӱрген. Бу организацияныҥ ишчилери Саратанга да, Jазулуга да сотовый колбу ӧткӱрерине тӧзӧмӧл саларына – опто-волоконный кабель тартарына јаан јӧмӧлтӧзин јетирген. Онойып, Саратанда сотовый колбуныҥ ла интернет-сетьтиҥ аргалары текши тузаланылып ат.

«Кажы ла учуралда аймактыҥ да, тергеебистиҥ де јаандарынаҥ болуш сураган баштану каруу јок артпай, јӧмӧлгӧниниҥ турултазы бӱгӱн јарт кӧрӱнип јат. Бистиҥ аймактыҥ јааны Н. А. Санинге ле тергеебистиҥ јааны А. В. Бердниковко албаты-јонныҥ ла бойымныҥ адымнаҥ јаан быйанду јӱредим. Чуйдыҥ јолыныҥ ичинде турган кезик јурттарда ондый сотовый сеть-колбу јок болгонын сананза, ыраак јуртта кезектей де болзо, интернет-сеть бар болгоны – ол јаан једим эмей база. Jе эмди де иштер кӧп — эдилгенине токтобой, сотовый колбу элбеде тударын јеткилдеер эп-аргалар бедиреер керек – деп айдала, Айдар Кириллович кӱнниҥ курч сурактарын чокымдады. —Таҥынаҥ Jазулу јуртты алза, мында ичер суула колбулу айалга кӱч. Jер 70 метрге јетире ӧрӱмдей казылган, керектӱ уур техника бери једип болбой турганынаҥ улам, иш туруп калган. План аайынча бу иш 2018 јылда бӱдери темдектелген».

Текши сурактардыҥ тоозында — дизельный электростанцияныҥ јазалы 90 процентке эскирип, јаҥырту некегени. Jе андый да болзо, электроот эртен тура 6 сааттаҥ ала тӱнниҥ 1 саадына јетире тутак јогынаҥ кӱйет. Онойдо ок тӱрген болуштыҥ кӧлӱги база эскирип калганын темдектебеске болбос.

Турлуларга јетире кӱрлердиҥ ле јолдордыҥ айалгазы јаман болгонын јербойыныҥ улузы угузып, болуш сурап јат. Jурттыҥ ортозыла эки оромныҥ јолдоры былтыр тӱзедилген, Байбыш суу кечире кӱр јазалган.

Онойдо ок сӧӧксалгышты ла сӱрее-чӧп тӧгӧтӧн полигонды чедендеери база курч сурактардыҥ тоозында. Jурттыҥ улузы јуунаткан сӱрее-чӧп тӧгӧрине погрузчик сурап јат. Ондый техника бир де кижиде јок, оныҥ учун анчада ла ӧтӧк тӧгӧри кӱчке келижет.

Ыраак јуртта јадары јеҥил керек эмес: аймактыҥ тӧс јерине једери, мал-ашка комбиазырал, ГСМ тартары, ӧрт ӧчӱрериниҥ посты јок болгоны – ончозы јадын-јӱрӱмди уурладып турганы јарт.
—Саратан јурт керегинде айдар болзо, балдардыҥ сады, ФАП, культурно-спортивный комплекс, стадион орныктыру иштер некеп јат. Бу тооломго турлуларга јетире кӱрлерди ле јолдорды (јурттыҥ ичиндегизи база) кожор керек– деп, ол кыскарта куучындады.

Айдар Кириллович тӧрӧл Саратан јуртында 1975 јылда чаган айдыҥ 17-чи кӱнинде чыккан. Текши орто ӱредӱни Саратанныҥ школында алган, черӱчил молјузын ак-чек бӱдӱрген кийнинеҥ, Чечен Республикада ӧткӧн јууда турушкан – јакшыны да, јаманды да кӧргӧни јарт.
Бӱгӱнги кӱнде Айдар Кириллович эш-нӧкӧри Айана Юрьевнага чындык ла ижемјилӱ најы, балдарына – 11 јашту Арматка ла 8 јашту Аринага кару ада.

Саратандагы јурт јеезениҥ јааны керегинде кажы ла экинчи кижиниҥ илелеп темдектегени – ол ачык-јарык, ачынышпас, кандый ла курч толыктарды ойып, тууралап, уур ла курч сурактардыҥ аайына эрчимдӱ чыгар башкараачы ишчилердиҥ бирӱзи болгоны. Байла, чындап та ондый болгоны учун былтыр аймак кеминде ӧткӧн конкурста Айдар Кириллович «Албатылык башчы» деп нере алган. Ол јаҥыс ла јонјӱрӱмдиктиҥ тӧс сурактарын шӱӱжӱге чыгарып, эбин табып турган эмес, онойдо ок спортты ла культураны ајару јок база артыргыспай турганы иле. Темдектезе, Саратан јуртта мячла ойноор хоккейдиҥ ӧзӱмин јӧмӧп, јакшынак коробка тудулган. Мында јаан да, јаш та темиктиринип, мячла ойноор хоккейле сӱреен јакшы тазыктырынат. Оныҥ керечизи – быјыл кышкыда Саратанныҥ командазы республикан маргаанда јеҥӱ алганы. Спортчылардыҥ темдектегениле, бу хоккейный коробка аймак ичинде эҥ артыктарыныҥ тоозында.

Татьяна ТАДЫЕВА