Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

«Jуртымныҥ јоны јӧмӧп јат…»

20.04.2018

Кош-Агаш аймактыҥ Кӧкӧрӱ јурты — республиканыҥ кӧп албаты-јонду, јаан јурттарыныҥ бирӱзи. Ол иштеҥкей ле јарлу улузыла, јакшынак јаҥжыгуларыла тергеебисте јарлу.
2005 јылдаҥ бери, 13 јылга чыгара, Кӧкӧрӱдеги јурт јеезени Борис Бидинов башкарат. Ол ӱредӱзи аайынча ӱредӱчи кижи, Горно-Алтайсктагы педучилищени ле ГАГУ-ныҥ география факультедин ӱренип божоткон. Самбо кӱреш аайынча спорттыҥ узы. Ӱйи Кӧкӧрӱниҥ школында ӱредӱчи болуп иштейт, 4 балалу, јаан кызы Дальневосточный университеттиҥ студенти, кичинек уулчагы — балдардыҥ садына јӱрет. Бӱдӱрген ижине каруулу, ичкери кӧрӱмдӱ, јеҥил айак бу башкараачы јон ортодо тоомјылу ла јарлу кижи.

—Бистиҥ јуртта 1380 кижи јуртап јат — деп, Борис Бидинов куучындайт. — Черӱге эмезе ӱренип барган јииттерди чоттобозо, 900 кире кижи. Jуртта орто ӱредӱлӱ школ, эмчилик амбулатория, балдардыҥ сады, культураныҥ байзыҥы, республикан эл музейдиҥ филиал-музейи иштеп јат. Jе албаты-јоныстыҥ иштеген тӧс ижи — мал-аш ӧскӱрери. Бала-барказын ӱреткен, билезин азырап јаткан арга — туткан малы.

—Улус кӧп мал тудуп јат па?
—Тӧрӧӧр 40 ийнектӱ, 30-40 тын оок малду билелер ас эмес. Крестьян-фермер ээлемдерде 100-ке јуук тӧрӧйтӧн јоон малду, 400-500 тын оок малду улус бар. Тӧмӧндӧй јаткан аймактарга кӧрӧ, бистиҥ улустыҥ туткан мал-ажы эмеш ас. Кажы ла биле тӧрӧӧр 20-30 ийнектӱ болзо, ол тушта бистиҥ улусты будына турган деп айдарга јараар — бого једер керек.
Улус алдынаҥ бойы крестьян-фермер ээлем тӧзӧп эмезе јуртээлемдик кооперативтерге кирип, албаданып иштеп јат. Бис бойыстыҥ јаныстаҥ олорго јерди ээленип алганы керегинде кере бичиктер аларга, ӧскӧ дӧ сурактарына аргабыс јеткенче болужадыс. 2008-2010 јылдарда улустыҥ мал-аш туткан турлуларыныҥ, кажаан-чедендериниҥ тоозы 28 болгон болзо, эмди тӧртӧннӧҥ ажа берген.

—Jурт јеезениҥ тургуза ӧйдӧ бӱдӱрген тӧс иштери керегинде куучындап берзегер?
—Бистиҥ чыдуларысты јербойында бойы башкарынары керегинде федерал ла республикан јасактар ээжилейт. Jе јуртта улус ончо сурактарыла јурттыҥ башкартузына келери јаҥжыгып калган, оныҥ учун бу бистиҥ ижис, бу бистийи эмес деп, бӧлиир арга јок.
2005 јылда јурт јеезелердиҥ кезик чыдуларын аймак ла республика кемине табыштырып берерде, бир канча уур-кӱчтер болгон. Биске ол ло суу эмезе сӱрее бажынаҥ сурагысты аймакка бичиир, олор ӧйинде бӱдӱрип болбос… Jе эмди аайланып келген.

—Jурт јеезениҥ бюджеди канча кире?
—2015 јылда 500 муҥ салковой болгон болзо, чыдулар солынганыла, 215 муҥ салковойго јетире астаган. 2017 јылда текши бюджедис 280 муҥ салковой болгон, оны толо бӱдӱрип, эл-јонго отчетты эдип салдыс. Таҥынаҥ кирелтелерис акча-јалду јеткилдештердеҥ, бир канча каландардаҥ јуулат. Былтыр јурттыҥ ДК-зы 46 муҥ салковойго турар јеткилдештер эткен.

—Кӧкӧрӱниҥ улузы јуртында республика кеминде јаан байрамдарды ла маргаандарды једимдӱ ӧткӱрип турганын билерис.
—Чага байрамды республика кеминде окылу ӧткӱрип баштаганыныҥ 25 јылдыгын быјыл Кӧкӧрӱде темдектедис, бу байрамды ачык ӧткӱрери бистиҥ јурттаҥ башталган деп айдар керек.
Мячту хоккейле республикан маргаандарды јуртыста јылдыҥ ла ӧткӱредис. Бу маргаандарга быјыл Кан-Оозы аймактыҥ ады јарлу «Чарас» командазы, Оҥдой, Кӧксуу-Оозы ла Улаган аймактардыҥ командалары келген.
Мячту хоккейди јуртта бала-барка да, јииттер де, јаан да јашту улус ойноп јат. Jурттыҥ стадионы кыш та, јай да ӧйинде ээн-куру турбайт.
Бисте спортло тазыктырынган улус кӧп. Онойдо беш јыл мынаҥ кайра скандинав базыш (скандинавская ходьба) деген бӱдӱм башталган. Оны бистиҥ јаан јашту эјелер баштаган ла быјыл јаан ӧрӧкӧндӧр мындый базышка чыккан.
Спорттыҥ ӧскӧ дӧ бӱдӱмдериле тазыктырынган, спортты сӱӱген улус кӧп.

—Jурт јеезеге ижинде кем болужат?
—Jурттыҥ депутаттары, оромдордыҥ комитеттери ле олордыҥ јаандары, ветерандардыҥ соведи, кыскарта айтса, јурттыҥ активи. Олор эрчимдӱ ле баштаҥкайлу улус ла олор јогынаҥ јурттыҥ кандый да учурлу керектери, ол тоодо јаан учурлу јуундар ӧтпӧй јат. Jурт јеезениҥ ижинде бу бистиҥ баштапкы болушчыларыс, јӧмӧнгӧн, тайанган, јӧптӧжип иштеген улузыс. Школло, јурттыҥ культишчилериле јуук колбуда иштейдис.
Кандый ла јуртта чылап ок, бисте де арга-чыдалы ас, коомой јаткан билелер бар. Быјыл Jаҥы јылдыҥ байрамына јурттыҥ активи 500-1000 салковойдоҥ акча табыштырып, 28 билеге сыйлар эткенис.
Онойдо, быјыл јыл башталарда, аймактыҥ депутады, депутаттардыҥ аймактагы Совединиҥ јааны Сергей Майхиев ле мен ӧткӧн јылдагы ижис керегинде отчет эткенис. Ого 150-неҥ ажыра улус келген. Jылында јурттыҥ сход-јуундарын тӧрт катап ӧткӱредис ле олорго до кӧп улус јуулат.
Алдындагы јылдарга кӧрӧ, бисте јиит улустыҥ аракыдажы астаганын, мал-аш тударга олор албаданганын темдектеер кӱӱним бар. Jе јӧмӧлтӧ грант-акчаны тӱни-тӱжи малыныҥ кийнинеҥ базып, кичеенип иштегендер эмес, кезикте бир кажаан-малы јок улус алып турганы ачынчылу. Улустыҥ ижин кӧрбӧй, кабинеттеҥ чыкпай ла бу акча ӱлелер болгон. Jурт ээлемниҥ министри болуп А. П. Манзыров турганыла бу керектер токтоор, болуш чыннаҥ иштеген улуска берилер деп иженедис. Темдектезе, бистиҥ јерде Мирон Дилеков деген малчы бойыныҥ ла кӱчиле јылкы малын 200-ке јетире кӧптӧдип, кымыс эдип иштейт. Jурттыҥ јондык керектерине ол јаантайын спонсор болуп болужат. Jе грант-јӧмӧлтӧни бу кижи бир де катап алып болбогон. Бистиҥ мал тудуп иштеген јиит улуска јӧмӧлтӧ-болуш эдери јанынаҥ баштану-бичиктерис куру чаазын ла болуп артып калат.
Калганчы он јылга Кӧкӧрӱ ак-јарыкка туулган балдарыныҥ тоозыла аймакта баштапкы ӱч јердеҥ тӧмӧн тӱшпей јат. Божогон улустыҥ тоозы астайт. Мен сананзам, бу јакшы кӧргӱзӱ.

—Jас, оройтып та болзо, једип келди. Слердиҥ тургуза ӧйдӧ бӱдӱретен иштереер кандый?
—Кажы ла јыл јаскыда ла кӱскиде бис јуртыстыҥ јерин сӱрее-чӧптӧҥ арутаар айлык ӧткӱредис. Эмди улустыҥ мал-ажы тӧрӧгӧн каруулу ӧй. Эдетен иштер кӧп. Албаты мени тооп, айткан сӧзимди угуп јат. Оныҥ учун иштеерге каруулу да, јилбилӱ де.

Светлана КЫДЫЕВА

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина