Алтайдын Чолмоны

Эткен ижи байлык ла тузалу билимчи

24.04.2018

Россия Федерацияныҥ Бийик профессионал ӱредӱзиниҥ кӱндӱлӱ ишчизи, Алтай Республиканыҥ билиминиҥ нерелӱ ишчизи, профессор Нина Михайловна Киндикованыҥ филологияда салымы алтай литератураны шиҥдеериле тудуш. Ол бойыныҥ профессионал ижиле — литературовед, Туулу Алтайда алтай литератураныҥ ла критиканыҥ тӱӱкизи, тӱркология ла кӧчӱриштер, алтай литератураны вузта ла школдо ӱредериниҥ методиказы аайынча 25-теҥ ажыра билим монографиялардыҥ ла статьялардыҥ авторы. Россияныҥ тӱркологторыныҥ комитединиҥ турчызы.

Билимчи литературага оныҥ ӧзӱминиҥ эҥ ле солун ла чӱмдӱ ӧйинде, качан бастыра жанрлар ла ууламјылар эрчимдӱ тӧзӧлип турарда, качан алтай бичиичилер бойлорыныҥ јайаандык јолын бедиреп бичинип јӱрерде, келген. Ол ӧйлӧрдӧги алтай билимчилердиҥ литературовед ле критикалык ајарулары эмдиги шиҥдеечилерге баалу болуп јат. Билимчилер литературовед керектерде эрчимдӱ туружып, алтай бичиичилердиҥ јаҥы бичимелдерин критика јанынаҥ шиҥдеп, алтай литератураныҥ ӧзӱмине бойлорыныҥ камаанын јетирген.

Нина Михайловна Горно-Алтайсктагы государственный пединституттыҥ тӱӱки-филологиялык факультединиҥ алтай бӧлӱгин божоткон. Шиҥдештӱ ишке јилбӱзи студент ӧйдӧ ойгонгон. Ол алтай бичиичилердиҥ јайаандыгы керегинде бир канча статьялар ла алтай литератураныҥ аҥылулары аайынча критикалу бичимелдер бичиген. Jиит критиктердиҥ Бастырароссиялык семинарында турушканы јиит шиҥдеечиге јаҥы тепкишке кӧдӱрилер арга берген. 1979 јылда оны ГАНИИИЯЛ-дыҥ (Алтаистиканыҥ С. С. Суразаковтыҥ адыла адалган билим-шиҥжӱлӱ институды) литература секторына ишке кычыргандар.

1983-1986 јылдарда Н. М. Киндикова РАН-ныҥ телекейлик литератураныҥ А. М. Горькийдиҥ адыла адалган институдыныҥ аспирантуразында ӱренген. Бу ӧйдӧ ол алтай лириканы кидим шиҥдеген. Алтай лириканыҥ фольклордоҥ баштайла 1970-чи јылдардыҥ учына јетиреги эволюциялык ӧзӱми аҥылу шиҥдеште болгон ло оныҥ лирикалык жанрларыныҥ бастыра аҥылулары Сибирьдиҥ тӱрк литератураларыныҥ контекстинде јарталып бичилген.
Аспирантураныҥ кийнинде Н. М. Киндикова ГАНИИИЯЛ-га келип, алтай литератураныҥ тӱӱкизин шиҥдеерин улалткан. Бу јылдарда ол кӧп тоолу статьялар чыгарган, А. О. Адаровтыҥ литератураный сӱр-кеберин, онойдо ок «Эволюция образной системы в алтайской лирике» деп монография бичиген.

Билимчи РСФСР-дыҥ ӱредӱлик министерствозыныҥ национальный школдордыҥ НИИ-зиниҥ Горно-Алтайсктагы филиалында иштеерде, бӱгӱнги јиит билимчилерге керектӱ ле јилбилӱ бир канча билим-шиҥжӱлӱ статьялар бичиген.

Ол С. М. Каташевле кожо статьялардыҥ «Алтай литература керегинде санаалар» деп јуунтызын ла «Алтай лириканыҥ кееркедими» монография чыгаргандар. Бу ок ӧйдӧ ол республиканыҥ ӱредӱчилерине ӱредӱ-методикалык пособиелерди эрчимдӱ бичиген.

Н. М. Киндикова 2006 јылда јаан эмес терминологический литературоведческий сӧзлик тургускан. Ол алтай литературоведтерге ле ӱредӱчилерге алтай тилле литературоведческий оҥдомолдор кийдирер ле шиҥдештӱ иштер эдер арга берген. Соҥында ол ӧскӧ билимчилердиҥ толтырганыла кепке базылып чыгарылган.

1993 јылда Нина Михайловнаны ГАГУ-ныҥ алтай бӧлӱгинде преподавательдиҥ ижине кычыргандар. Угаачыларла колбу тудуп билери, бойыныҥ билим шиҥдештериле, литературада ачылталарыла ӱлежери — ол билимчиниҥ база бир јайалтазы. Ол јакшынак лектор, бойыныҥ литературада тереҥ кӧрӱм-шӱӱлтелериле студенттерди олјолоп, кажы ла бичиичиниҥ јайаандыгын ачып, тӱрк литератураныҥ телекейине апарат.

Ол ГАГУ-ныҥ алтаистика ла тӱркология факультединде алтай тилдиҥ ле литератураныҥ кафедразында ачылган билим-шиҥдештӱ «Алтайская филология» деп лабораторияныҥ башкараачызы, алтаистиканыҥ ла тӱркологияныҥ магистратуразыныҥ программазыныҥ кураторы. Н. М. Киндикова республикага ла кафедрага национальный кадрлар белетеерине кӧп ийде-кӱчин салган. Оныҥ башкарганыла, консультацияларыла кандидат диссертацияларын Е. Д. Чандыева, У. Н. Текенова, А. Б. Тадырова, В. П. Канарина, Е. Н. Кергилова (Тобоева) корулаган. Jӱрӱмде ижин, јолын табарында ол јаҥыс эмес ӱйеге болушкан, ол тоодо М. С. Дединага, А. В. Киндиковага, О. А. Иркитовага, Л. Н. Баинага.

Бӱгӱнги кӱнде Н. М. Киндикова Сибирьде тӱрк калыктардыҥ литератураларыныҥ билгир специалисттериниҥ бирӱзи. 2001 јылда ол докторский диссертациязын корулаган, ондо билимчи алтай лириканыҥ генетический тӧзӧгӧлӧрин тереҥ шиҥдеген. Ол алтай литератураныҥ тӱӱкизин шиҥдеп, архивтердиҥ материалдарында алтай бичиичилердиҥ јӱрӱмин ле јайаандыгын шиҥжӱлеп, алтай литературоведениениҥ ӧзӱмине билдирлӱ камаанын јетирген. Билимчи Сибирьде литературалардыҥ периодизациязын такыптаҥ кӧрӱп, ӧзӱминиҥ тӧс бӧлӱктерине тӱзедӱлер эткен.
Ол «Литературы народов России. ХХ век» энциклопедиялык сӧзликтиҥ, «История алтайской литературы в 2-х книгах», онойдо ок Алтай Республиканыҥ кыска энциклопедиязыныҥ, «Литературы народов России» деген ӱредӱлӱ пособиениҥ авторлорыныҥ бирӱзи.

Н. М. Киндикова республиканыҥ ӱредӱлигине билдирлӱ јӧмӧлтӧзин эткен. Ол школдордо литератураныҥ ӱредӱ стандарттарын тургузаачылардыҥ бирӱзи, алтаеведтерге болушту ӱредӱлӱ программаларды, бичиктерди, ӱредӱ-методикалык пособиелерди тургузарында эрчимдӱ турушкан. ГАГУ-ныҥ алтай тилдиҥ ле литератураныҥ кафедразыныҥ студенттерине ол «Алтай литератураны ӱредериниҥ методиказы» лекцияларды, «Художественный кӧчӱриштиҥ курч сурактары: теория ла практика» деп спецкурстарды, «Россияныҥ тӱрк калыктарыныҥ литературазы» ӱредӱ-методикалык пособиени, эки бӧлӱктеҥ турган «Алтай литератураныҥ тӱӱкизи» (авторлордыҥ бирӱзи), «Алтай литературада художественный кӧчӱриштиҥ курч сурактары» ӱредӱлӱ пособиелерди тургускан ла чыгарган.

Нина Михайловна бойыныҥ профессионал узын улайын бийиктедет. Ол јайаандык ижин эрчимдӱ апарат, башка-башка кемдӱ билим керектерде туружат, бойыныҥ шиҥжӱлӱ иштерин кепке базат. Россия Федерацияныҥ Сибирь тергеезинде јаҥжыккан культураны ла фольклорды корулаары аайынча калыктар ортодогы семинарда эрчимдӱ турушканы учун ол Саха (Якутия) Республиканыҥ ЮНЕСКО-ныҥ керектери аайынча национальный комитединиҥ Быйанду самаразыла, Казахстан Республиканыҥ кемнеҥ де камааны јок болгоныныҥ 20 јылдыгына учурлалган калыктар ортодогы билим-практикалык конференцияныҥ туружаачызыныҥ дипломыла кайралдаткан. Оныҥ билим статьялары башка-башка јуунтыларда ла журналдарда чыккан.

«Алтай тилди корыыры ла ӧскӱрери» деп республикан программа аайынча ол бир канча ӱредӱ-методикалык пособиелер бичиген. Преподавательдердиҥ вузтыҥ ичинде конкурстарында ол факультетте јаҥыс катап эмес баштапкы јер алган ла «Билимде бийик једимдери учун» деген дипломдорло кайралдаткан. Оныҥ башкарганыла кӧчӱриштиҥ, алтай бичиичилердиҥ салымын ла литературада энчизин шиҥжӱлеериниҥ курч сурактары аайынча бир канча билим-практикалык конференциялар ӧткӱрилген.

Н. М. Киндикова студенттердиҥ «Россияныҥ тилдери ле литературалары» (тӱрк группа) деп Бастырароссиялык олимпиадазын, Алтай Республиканыҥ билимчилериниҥ ле бичиичилериниҥ юбилейлӱ керектерин ӧткӱреринде туружат, Ч. А. Чунжековко, Д. Б. Каинчинге, М. Мундус-Эдоковко, С. С. Суразаковко, Л. В. Кокышевке ле ӧскӧлӧрине учурлалган статьяларды редактрировать эткен. «Алтай бичиичилерди кычырадыс» деп серияда Л. Кокышевтиҥ, Д. Каинчинниҥ, Б. Укачинниҥ. Б. Бурмаловтыҥ ла ӧскӧлӧриниҥ де јайаандыгы јанынаҥ кире сӧстӧрди бичиген. Билимчи Л. В. Кокышевтиҥ кӧп томду бичиктерин чыгарар ӱлекердиҥ авторы, Россияныҥ калыктарыныҥ литератураларыныҥ антологиязын чыгарары аайынча редсоветтиҥ турчызы Н.М. Киндикова ӱредӱликтиҥ, билимниҥ ле јашӧскӱримниҥ политиказыныҥ министерствозыныҥ эксперт совединиҥ турчызы, Алтай Республиканыҥ Башкарузында терминкомныҥ турчызы, «Филология ла кижи» (Барнаул), «Евразияныҥ тӧс јери» (Семипалатинск, Казахстан) деп билим журналдардыҥ турчызы болгон, Улан-Удэде, Абаканда, Якутскта докторский ле кандидатский диссертацияларды корыыры аайынча диссертационный советтиҥ турчызы. Н.М. Киндикова кабинетте ле отурар билимчи эмес, филологияга учурлалган салымы ого тӱрк литературоведениени шиҥжӱлееринде тӧзӧӧчи болор молју берген. Онызы кӧп ийде-кӱч некейт, је билимчиниҥ јӱрӱми ол јогынаҥ база болбос.

Билимчиниҥ алтай литератураныҥ ла литературоведениениҥ салымын тӧзӧгӧн лӧ эмди тӧзӧп јӱрген ӱренчиктериниҥ тоозы ок чылап, оныҥ јайаандык једимдери кӧптӧӧр деп бӱдедис.
Бӱгӱн јарлу билимчи Н. М. Киндикованыҥ ады-јолы «Сибирь в лицах», « Люди XX века», «Республика Алтай. Краткая энциклопедия» деп бичиктерге јолду кирген.

М.С. Дедина,
к.ф.н., ГАГУ-да ФАТ-тыҥ алтай филология ла востоковедение кафедразыныҥ доценти, Алтаистиканыҥ С. С. Суразаковтыҥ адыла адалган билим-шиҥжӱлӱ институдыныҥ литературоведение билим группазыныҥ башкараачызы.