Алтайдын Чолмоны

Пазырыктыҥ телекейи кычырат…

24.04.2018

Текши калыктыҥ, мал-аштыҥ кыш-јастаҥ эзен-амыр, ӧҥ чыкканын керелеген јаан ойын-байрамныҥ тазылдары туку скиф ле гунн ӧйлӧргӧ, јебрен тӱрк каганаттардыҥ тӱӱкизине апарат. Эмдиги ӧйдӧ ол текши ойын-байрам орныктырылып, јаҥы тебӱ ле эрчим алынып, јакшынак јаҥжыгу болуп јат. Оныҥ учуры бир канча јылдардаҥ элбеп, тереҥжип, ол тергеелер ортодогы эл байрам боло берген, ого ороонныҥ да, ӧскӧ ороондордыҥ да улузы келип туружары кӧптӧгӧн.

Эҥ баштапкы Эл-Ойын ӧткӧн чактыҥ 1988 јылында Оҥдой аймактыҥ Jоло јуртында болгонын кӧп улус ундыбаган болбой. Нениҥ учун Оҥдой аймак? Бу аймакта 262 јыл кайра алтай 12 јайзаҥ Елизавета бала каанга ас тоолу алтай калыкты кыдат каандыкка бактыртпай аргадап, Россия империяга кожуп алзын деп, самара бичиген. 1756 јылдыҥ кӱӱк айыныҥ 2-чи кӱнинде Елизавета Петровнаныҥ «не отказать зенгорским зайсанам, желающим быть в подданстве ее императорского величества» деп јакарган Jарлыгы чыккан.

1990 јылда дезе, Эл-Ойынга республикан байрамныҥ статузы берилген ле ол кажы ла эки јылдаҥ башка-башка аймактарда кӧчӱп ӧткӱрилер боло берген. 1990 јылда Эл-Ойын Шабалин аймактыҥ Шыргайты јуртында ӧткӧн. Оныҥ кийнинде Кан-Оозы аймактыҥ Кырлык јуртында Тереҥ-Кобыда ӧткӱрилген. Бу база учурлу болгон: 1904 јылда мында ак буркан јаҥдулар јуулып, мӱргӱӱл ӧткӱргилеген. Бу мӱргӱӱлди каанныҥ јуучылдары тоскурган ла оныҥ тӧзӧӧчилери јаргылаткан болгон. Оны ээчиде байрамдар Улаган аймактыҥ Улаган, Оҥдой аймактыҥ Боочы, Кӧксуу-Оозы аймактыҥ Корумду, Кош-Агаш аймактыҥ Кӧкӧрӱ, Чамал аймактыҥ Кадын, Турачак аймактыҥ Кебезен јурттарында ӧткӧн. Кажы ла аймактыҥ аҥылулары, башкалузы ондо ӧткӧн Эл-Ойында кӧргӱзилген, эл-јон башка аймактарда байрамдарга јилбиркеп ле сонуркап баратан, туружатан болгон. Кӧчӱп јӱрер байрамныҥ јилбӱлӱзи ондо болгон эмей. Jе 2006 јылдаҥ ала оны бир ле јерде — Оҥдой аймактыҥ Jоло јуртынаҥ ыраак јоктогы Кабайлу-Межелик деп јараш јерде ӧткӱрери јарадылган. Тергеелер ортодогы байрамдар бу јерде беш катап ӧткӧн.

Калганчы, 2014 јылдагы, Эл-Ойында республиканыҥ бӱдӱреечи ле јасакчы јаҥдары бу байрамды ойто кӧчӱп јӱрер эдер шӱӱлте айткандар. Онойып, 2016 јылдыҥ ээчий Эл-Ойыны алтай калыктыҥ Россия империяга бойыныҥ кӱӱниле киргениниҥ 260 јылдыгына ла Алтай Республиканыҥ тӧзӧлгӧниниҥ 25 јылдыгына учурлалып, республиканыҥ тӧс калазы Горно-Алтайскта ӧткӧн.

Бу байрамныҥ јилбилӱ кӧрӱлериниҥ бирӱзи — ол оныҥ ачылтазында ак јалаҥда кӧргӱзилип турган ойын-спектакль. Ол байрамныҥ тематиказына учурлалып, башка-башка сценарийле ӧдӱп турганы солун болуп јат. Онойдо ок Эл-Ойындарда национальный кеп-кийимдердиҥ, балдардыҥ «Таҥ Чолмон», јаҥар кожоҥныҥ, кайчылардыҥ, алтай айылдардыҥ ла орус туралардыҥ ла ӧскӧ дӧ конкурстар ӧткӱрилет. «Устардыҥ калазы» деп кӧрӱ-јарымка, кокырчылардыҥ «Тастаракай» конкурсы, айылчылардыҥ ла республиканыҥ јарлу артисттериниҥ кӧрӱ-ойындары ӧдӧри јаҥжыккан. Баштапкы Эл-Ойындарда јаражайлардыҥ конкурсы ӧткӱрилген эди. Jе ол јаҥжыгу болуп улалбады. Онойдо ок јаҥар кожоҥныҥ конкурсы, кайчылардыҥ курултайы Эл-Ойындарда ӧдӱп те турза, чек башка, ӧскӧ ӧйдӧ ӧдӧри база јаҥжыга берди. Онойдо ок спорттыҥ национальный бӱдӱмдериле (алтай кӱреш, шатра, ат-јарыш, эмдик ӱредиш, камчы, тебек ле о. ӧ.) кӧп маргаандар јилбилӱ ӧдӱп јат. Jе калганчы ӧйдӧ Эл-Ойында база бир солун бӱдӱмле, «Кӧк-Бӧрӱле», тартыжулар ӧдӧри јаҥжыкты.

Онойып, алтай калыктыҥ сӱӱген байрамы ороонныҥ тергеелер ортодогы байрамыныҥ учурын алынып, текши республиканыҥ эл-калыктарыныҥ јаан јыргал-байрамы болуп ӧскӧн. Бу байрамдар тергеебисте јуртаган ончо калыктардыҥ, этностордыҥ јебреннеҥ бери кичеелип, энчиленип келген культуралык, кееркемел, тӱӱкилик ле јайаандык байлыктарыла элбеде, тереҥжиде ле јуук таныжар арга берип турганыла баалу. Байрамга оныҥ да учун кӧп айылчылар, ол тоодо билимчилер, артисттер, кайчылар, спортчылар, тегин ле эл-јон јилбиркеп келер боло берди. Туулу Алтай ӧбӧкӧлӧристиҥ агару, байлу јери деп, ӧнӧтийин амадап та келген улус болуп туру. 2012 јылда ошкош эди: бу байрамга ыраак Чувашиядаҥ бойыныҥ кеп-кийимдерин кийген бир автобус улус келген. Олор Алтай ада-ӧбӧкӧлӧристиҥ тӧрӧл јери деп, амадап келгендерин куучындаган ла ойын-байрам болгон јерде кой сойып, бойыныҥ калыгыныҥ чӱм-јаҥын јаҥдагылап, кереес чакы тургускан эди.

2018 јылда бистиҥ республиканыҥ эки байрамы ла бир спорт маргааны Россияныҥ «Национальный керектер-2018» деген тооломына кирген. Ол тоодо Эл-Ойын, Чага байрам ла «Ак-Талай Маргаан». Онойдо ок быјыл Эл-Ойынныҥ баштапкы ла катап ӧткӱрилгенинеҥ ала 30 јылдыгы толуп јат. 2018 јылдыҥ Эл-Ойыны Улаган аймактыҥ Улаган јуртына коштой Межелик деп јерде ӧдӧри јарадылган.

***

Россия кеминде учурына ла байлыгына бийик баа берилген Эл-Ойынды ӧткӱрерине белетениш керегинде суракла бис Улаган аймактыҥ јааны Никита Алексеевич Санинге баштандыс.
—Бистиҥ Улаган аймактыҥ эл-јоны культура, кеендик јанынаҥ јаан једимдерлӱ, кожоҥдоор, бијелеер, чӱмдеер јайалталу болгоны текши јарлу — деп, Никита Алексеевич куучынын баштады. —Аймактыҥ тӱӱкизи де солун, ар-бӱткениниҥ де байлыктары кӧп: Пазырыктыҥ корумдары, Президенттиҥ ороонныҥ кереес-темдеги деп айткан Алтын Кӧлис… Бистиҥ ыраак ла ар-бӱткениниҥ айалгазы кату аймагыста Эл-Ойын 1995 јылда ӧткӧн, оныҥ кийнинде ӧткӱрилбеген. 2014 јылдагы Эл-Ойында Алтай Республиканыҥ башчызы А. В. Бердников бу байрамды ойто кӧчӱп јӱрер эдер деп айткан. Айдарда, аймактыҥ эл-јоныныҥ адынаҥ администрация, аймактыҥ депутаттары оны быјыл бисте ӧткӱрер јӧп берзин деп, јаҥдарга баштанганыс. Кайда ӧдӧрин, ондо кандый не-неме беленин ӱзе айтканыс. Онойып, бис республиканыҥ башкарузынаҥ, башчызынаҥ јараду алганыс.

Эл-Ойынды «Пазырыктыҥ эрјине байлыктары» деп тематикала ӧткӱрип јадыс. Айдарда, культураныҥ министерствозы ачылтада кӧргӱзилетен кӧрӱ-ойынныҥ сценарийин Пазырыкла колбоор. Эл-јон, айылчылар биске келип, јеристиҥ культуразыла, чӱм-јаҥдарыла, јадын-јӱрӱмиле танышсын. Ӧскӧ дӧ аймактар бойлорыныҥ айылдарын, павильондорын тургузып, једимдериле, байлыктарыла таныштырар деп иженедис. Бойымныҥ јанымнаҥ ӧскӧ аймактардыҥ јаандарына келигер, туружыгар деп, баштанып турадым.

Быјылгы Эл-Ойында «Энчибисти корыйлы» деген конкурс баштапкы катап ӧдӧр дежет. Ол А. В. Анохинниҥ адыла адалган эл музейдиҥ 100 јылдыгына учурлалар. Айдарда, бу музей јаан кӧрӱ тургузар. Бистиҥ телеҥит калыкта бойыстыҥ байрамдарда, маргаандарда ӧткӱрип турган солун бӱдӱмдерис бар, культурада да јилбилӱзи бар. Олорды бу Эл-Ойынга база чыгарарга, кӧргӱзерге турубыс. Jе олорды эртеледе ачпайын, келген айылчыларга, туружаачыларга јилбилӱ болзын.
Байрам Оҥдой аймакта Эл-Ойын ӧткӱрилген јердий ок атту Межелик деп эптӱ јерде ӧдӧр. Бистиҥ эл-јон ондо кичӱ Эл-Ойындарын, јылдыҥ ла кичӱ изӱ айда малчы-койчылардыҥ байрамын, совет ӧйдӧги ӧскӧ дӧ јыргалдарын ӧткӱрип јат. Ондо суу, электроот, алтай бӱдӱм-кеберлӱ сцена ла ӧскӧ дӧ керектӱ объекттер тудулган. Эмди јаан Эл-Ойынга олордыҥ тоозын кӧптӧдӧ тудар, суула, электроотло элбеде јеткилдеер сурак туруп јат. Межелик јаан элбек байрамдар, ат јарыштар, ӧскӧ дӧ маргаандар ӧткӱрерге туружаачыларга да, эл-јонго до эптӱ јер. Jалаҥ јер, улус отурып, маргаандар ла кӧрӱ-ойындар кӧрӧр амфитеатр ошкош тӧҥ, оныҥ ӱсти јанында база элбек јалаҥ.

Эл-Ойын ӧткӱрер республикан тӧзӧмӧл комитеттиҥ баштапкы јууны ӧдӱп калган, кӧп сурактардыҥ аайына чыккан. Акча-манаттыҥ министерствозы керектӱ акчаны чыгарган, иш кидим баштала берди деп айдарга јараар. Бисти санааркадып турганы — јолдордыҥ коомой айалгазы. Кату-Jарык, Jазулуныҥ јаан ажулары кайда. Алтай Республиканыҥ башчызы Акташ-Улаган јолды јазаарына болужарыс деп айткан эди. Узуны 56 километр бу јолдыҥ айалгазы, анчада ла Чӧйбӧк кӧлди јараттай барган јолдыйы сӱреен коомой.

Аймактыҥ турбазалары ажыра керек дезе ӧскӧ дӧ ороондордоҥ угузулар келген ле бир конор турада номерлер бӱткӱлинче бронировать эдилген. Ондый болордо, келген улусты кондыратан јерлердиҥ сурагы база санааркадат. Бис эл-јонго «јажыл тура» деген ууламјыла иштеп, айылчыларды айылдарында кондырар айалгалар тӧзӧӧрине кычырадыс. Онойдо ок јербойыныҥ улузында айылчыларга сувенирлер, аш-курсак садар арга база бар.

Тургуза ӧйдӧ садыжарга, ӧскӧ дӧ јеткилдештерде туружарга турган улустаҥ угузулар кӧп келип јат. Оныла колбой, садуныҥ, кӧрӱлердиҥ павильондорын тудар јаан иш ӧткӱрери керектӱ болуп јат. Аймактыҥ јайзаҥдарын, активин јууп, эл-јонго, садуныҥ, јурт ээлемниҥ ишчилерине баштанып јадыс. Бар арга-кӱчиле, ол тоодо кой-малла, транспортло, стройматериалла болушсын, јӧмӧшсин деп. Jаан байрамды республиканыҥ ла ӧскӧ тергеелердиҥ, гран ары јаныныҥ алдына уйатка тӱшпей, јакшы ӧткӱрели деп, кычыру эдип турубыс.

Улаган аймак јонјӱрӱмдик-экономикалык ӧзӱми јанынаҥ баштапкы јерде барып јат. Бисте туризм ӧзӱм алынат. Акташтаҥ ла ала турбазалар иштейт. Jе мында иштегедий, ичкерлеткедий ууламјылар эмди де кӧп. Ол тоодо ар-бӱткенниҥ јараш ла јилбилӱ јерлерине экскурсиялардыҥ маршруттарын, бааларын тургузып, элбеде јарлаары аайынча иштеер керек. Улаганда ӧдӧтӧн Эл-Ойынга јетире Акташ ажыра келеле, Пазырыкка јетире, оноҥ ары Кату-Jарык ажыра Алтын Кӧллӧ јӱре берерге турган улус бар. Айдарда, Эл-Ойын ӧткӱргенис туризмди ӧскӱрерине база јӧмӧлтӧ болор деп иженедим.

Н. БЕЛЬЧЕКОВА