Тӱҥӱрдиҥ школы: айалга аайлангай не?

24.04.2018

Школ. Школдыҥ учуры кижиниҥ јӱрӱминде сӱрекей јаан ла тереҥ. Нениҥ учун дезе јаан калаларда да, кичинек јурттарда да албатыныҥ јадын-јӱрӱми школдоҥ камаанду, школды айландыра ӧдӱп јат.
Кӧксуу-Оозы аймактыҥ Тӱҥӱр јуртында баштапкы школ 1925 јылда ачылган. Баштапкы ӱредӱчилери П. П. Золотухин ле В. И. Тозыяков деп улус болгон. Jе јадын-јӱрӱм ӧскӧрип, јурт јаанай берерде, јаан школ ло кӧп ӱредӱчилер керек боло берген.

1968 јылдыҥ кӱчӱрген айында 6-чы класска јетире ӱренер јаҥы школ ачылган. Оноҥ озо ӧйдӧ Кујурлу ла Тӱҥӱр јурттардыҥ јаан класстардыҥ ӱренчиктери ыраагы 12 беристедеги Катанду деп јуртта ӱренген, интернатта јаткылаган. Озо баштап, баштапкы четвертьте, балдар айылдар сайын јадып, эски школдо эки сменала ӱренген. Jаҥы школ ачыла берерде, эски школдо интернат боло берген.

Интернаттыҥ баштапкы казанчызы Н. В. Ангоракова болгон. Аскан курсагы амтанду да, ток то болгон. Таскадаачылардыҥ ижин Т. Н. Сайланкина ла Г. Я. Ишканов бӱдӱрген. Школдыҥ директоры Л. И. Руднева болгон. Математикала Г. М. Борсукова, зоологияла Л. А. Черепанова, физкультурала Л. Д. Филатов, јуранарыныҥ урогыла Г. Я. Шикаков, кожоҥдоорыныҥ урогыла Г. Я. Плисовских, немец тилле Л. И. Руднева ӱреткен. Баштапкы казанчызы Анна Наговицына болгон. Баштапкы дружина тӧзӧлӧрдӧ, вожатыйы З. И. Ермилова болгон. Бир канча јылдаҥ дружинага П. Ф. Суховтыҥ адын адаган. Дружинаныҥ кажы ла бӧлӱгинде бойыныҥ амадузы бар болгон. Олор «Ӱредӱниҥ ороонында», «Мениҥ тӧрӧлим — СССР», «Пионерстрой» ло о.ӧ. аттарла адалган. Jакшы ӱренген балдар «Артек» лагерьге, ороонныҥ јаан калаларына барып јӱрген. Балдар каргандарга болужар, ветерандарла јолугар, кереес-памятникти кичеер, јурттыҥ ичи-тыштын ару тудар ла айландыра ар-бӱткенди кичеер иштер ӧткӱрген.

1974 јылда школдо баштапкы библиотека ачылган. Библиотекарь Н. С. Матвеева кезик балдарды бойыныҥ ижине темиктирген.
1977 јылда Н. С. Сайланкина баштапкы ГПД деп группа тӧзӧгӧн. Бу группага Тӱҥӱрдиҥ баштамы класстарыныҥ балдары јӱргилеген.
СССР јоголо берерде, школдо бӧлӱктер база бир эмеш ӧскӧрӧ берген. Школдо «Чечектердиҥ республиказы» деп тӧзӧмӧл боло берерде, бу ишти В. С. Колбукова баштап ӧткӱрген.
Школдыҥ јӱрӱми токтоор эмес, иш оноҥ ары јаҥы ӧйгӧ келиштире улалган. Школдо оноҥ озо предметтердиҥ неделези, «Зарница» деп ойын улай ла ӧдӱп туратан. Башка-башка ууламјыларлу фестивальдар ӧткӱрери база башталган. Алтай кеп-кийимге ле шаҥкыга учурлай 2003 јылда бу школдо аймак кеминде «Ай-Тана» деп јаан фестиваль ӧткӧн.

Школдыҥ ӱренчиктери аймак ла республика ичинде ӧткӱрилип турган конкурстарда, олимпиадаларда эрчимдӱ туружат. Ончо иштерде ӱредӱчилер теҥ-тай иштегилейт. Кӧп саба ӱредӱчилер бу ла школдо ӱренгилеген улус. Олор ортодо орус тилдиҥ ӱредӱчилери Л. В. Баянкина ла В. С. Колбукова, алтай тилдиҥ ӱредӱчилери О. М. Матвеева ла Г. М. Окрашева, оогош класстардыҥ ӱредӱчизи Р. Б. Бедюрова, физкультураныҥ ӱредӱчизи В. О. Адаров, информатиканыҥ ӱредӱчизи В. В. Тупыева, директордыҥ болушчызы А. В. Сайланкина.
Тӱҥӱрдиҥ школын божодып, јаан једимдерге јеткен улус база бар: У. Н. Сайланкина (Текенева) — филологияныҥ билимдериниҥ кандидады, доцент; Л. В. Сайланкин — МВД-ныҥ полковниги; республикада мактулу ӱредӱчи С. А. Майнакова; «Белуха» деп парктыҥ директоры И. В. Сайланкин ле Верх-Бийсктеги школдыҥ директоры Л. А. Матина.

Тӱҥӱрдиҥ школына 50 јыл. Бу кӧп пӧ, айса ас па? Кижиге болзо, бу јӱрӱмниҥ тал-ортозы, је школго до бу база ас эмес. Школдоҥ башка-башка салымду канча кире улус таркаган — 47 выпуск болгон.
М. Н. Сатушева 1971 јылда школды божоткон. Ол кижи мынайда эске алат: «Бежинчи класста бис Катандуда ӱренгенис. Алтынчы класста болорыста, Тӱҥӱрдеги школ бӱде берерде, келип ӱренгенис. Баштапкы ӧйлӧрдӧ школдыҥ ичи соок болгон, тондорлу отуратаныс».

В. Н. Сайланкин эске алат: «Баштапкы четвертьти бис айылдар сайын јадып, эски школдо эки сменала ӱренгенис. Jаҥы школ экинчи четвертьте ачылган. Эски школдо интернат боло берген. Бис оноҥ ары анда јадып ӱренгенис. Эзендеги јылда школго база тӧрт кып кошкон. Школ јаан ла јарык, ӱренерге сӱӱнчилӱ боло берген».

Ачымчылу неме не дезе, 50 јылдыҥ туркунына бу школго бир де јаан ајару эдилбегени, јазал иштер ӧтпӧгӧни. Бӱгӱнги кӱнде школдыҥ туразыныҥ фундаменти бастыра јерлердеҥ јарылып калган. Стенелерин тегин ле калыҥ јосторло тыҥыда бектеп салган. Школды келип кӧргӧн јаандар јазаарыс ла дежер, је бу иш качан башталары эмдиге јарты јок.

Н. САЙЛАНКИНА,
Тӱҥӱр јурттаҥ

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина