Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

Тергееге эдилген госјӧмӧлтӧ керегинде

24.04.2018

25 јыл кайра, 1993 јылдыҥ тулаан айыныҥ 2-чи кӱнинде, Туулу Алтай Республикага — бӱгӱнги Алтай Республикага госболуш эдер амадула, РФ-тыҥ Президентиниҥ «Туулу Алтай Республиканыҥ јонјӱрӱм-экономикалык ӧзӱмине госјӧмӧлтӧ эдери керегинде» 309-чы таҥмалу Jарлыгы јарадылган болгон. Елизавета Петровна каанныҥ алтай кӧчкӱндерди Россияныҥ империязыныҥ составына алары керегинде Jарлыгыныҥ кийнинеҥ, бу Туулу Алтай ла оныҥ албаты-јоны аайынча государствоныҥ јааны кол салган учуры јанынаҥ экинчи учурлу государстволык документ болуп јат. Бу документ тергеениҥ экономиказыныҥ, јонјӱрӱмдик бӧлӱгиниҥ ӧзӱмине кандый учурлу болгоны керегинде АР-дыҥ депутады Николай МАЛЧИНОВ бойыныҥ шӱӱлтелерин айдат.

Ак-јарыкты кӧрӧр алдында
Тегин ле куучын-эрмек ажыра кӧрзӧ, РФ-тыҥ Президенти Jарлыкка кол салганы ла ол документ јарадылганы андый ла кӱч неме эмес деп билдирер, чынынча айтса, бу уур-кӱч, чӱмдӱ бюрократический керек болуп јат. Кычыраачыларга, анчада ла јиит улуска, јарт болзын деп, ол иш-керектердиҥ туружаачызы болгон адымда, документ ак-јарыкка чыгардаҥ озо кандый јол ӧдӱп турганы керегинде, кыскарта да болзо, бичип ийерге турум.

Озо ло баштап башкаруга, парламентке, бӧлӱктердиҥ башкартуларына бӧлӱктердеги айалга јанынаҥ быжу шиҥжӱ иш ӧткӱрер керек — курч сурактарды илезине чыгарарга ла олордыҥ кажызын белетелип јаткан документтиҥ ӱлекерине кийдирерге. Олорго тӧзӧлгӧлӧнип, јарлыктыҥ ӱлекери белетелет: республиканыҥ курч сурактары; бӱдӱреечи ле јасакчы јаҥныҥ федерал органдарына беретен јакылталар; јартамалду бичик; акча-экономикалык, технический ле ӧскӧ дӧ тӧзӧлгӧлӧр; кажы ла объекттиҥ ӱлекер-сметный јеткилдежи.

Ол бастыра сурактар РФ-тыҥ башкарузыныҥ председателиле, оныҥ бӧлӱктер учун каруулу ордынчыларыла, федерал министерстволорло, госкомитеттерле, ведомстволорло шӱӱжилет ле јӧптӧштирилет. Олор ажыра эдилген јӧмӧлтӧ документ тӱрген јарадыларыныҥ быжу тӧзӧлгӧзи болот.

РФ-тыҥ Президентиниҥ јанынаҥ јӧмӧлтӧ алатаны керегинде аҥылап айдар керек: оныла туштажатаны сӱрекей кӱч сурак, федерал башкаруга ла министрлерге јарлыктыҥ ӱлекерин белетеери јанынаҥ јакылта керегинде документ јарадары сӱрекей керектӱзин ого јартаары керегинде айтпай да јадым. Jӧптӧштиреечи иш-керектер ӧйинде сурак «туй чабылып» та калардаҥ айабас. Ол тушта јарлыктыҥ ӱлекерин федерал министерстволорло, госкомитеттерле, ведомстволорло јӧптӧштирери јанынаҥ эҥ ле уур-кӱч керек башталат. Кезикте бир ле суракла бир ле министерствого канча-канча катап кирерге, јӧптӧштиреечи иш ӧткӱрерге келижет. Jарадуны ла јарлыктыҥ ӱлекерине кийдирилген министерстволордыҥ, ведомстволордыҥ башкараачыларыныҥ, Россияныҥ башкарузыныҥ председателиниҥ колдорын алган соҥында, документти РФ-тыҥ Президентиниҥ администрациязына табыштырган кийнинеҥ, ого кол салыларына иженерге јараар.
Бу јанынаҥ айтса, XX чактыҥ учында ороондо акча-экономикалык ла ӧскӧ дӧ кызалаҥдар болгон до болзо, республиканыҥ башкараачызы В. И. Чаптынов тергеениҥ башкарузыныҥ председатели В. И. Петровло кожо РФ-тыҥ президентине ле башкарузына республикага госболуш эдери керектӱзин быжу јартап берген.

Бӱдӱретен иштер чокымдалган
Jарлык Алтай Республикада «Туулу Алтай» деген эколого-экономикалык зонаныҥ статузы болорын артызып салган. Анайда ок АР-дыҥ башкарузыныҥ ла Ӱстиги Совединиҥ бистиҥ тергеениҥ јеринде ишјалга 1,4 кеминде районный коэффициент 1993 јылдыҥ чаган айыныҥ 1-кы кӱнинеҥ ала болоры јанынаҥ шӱӱлтелери јарадылган.

Анайда ок республиканыҥ башкарузыныҥ мындый шӱӱлтелери јӧмӧлгӧн: јербойында гидроресурстарды ла кату одыруны тузаланатан энергетический тӧзӧлгӧни ӧскӱрери; агропромышленный ла агаш комплекстердиҥ сырьены чеберлеер ле продукция иштеп алар бӧлӱктерин тӧзӧӧри; јердиҥ алдында байлыктардыҥ минерально-сырьевой тӧзӧлгӧзин ӧскӱрери ле олордыҥ переработказын тӧзӧӧри; культураныҥ, полиграфияныҥ, бичик чыгарманыҥ, телерадиоберилтениҥ учреждениелериниҥ материально-технический тӧзӧлгӧзин тыҥыдары; археологияныҥ кереестерин чеберлеери; албатылар ортодо туризмди, альпинизмди ле спортты ӧскӱрери.

Семипалатинсктеги ядерный полигон Алтай Республикага медико-демографиялык јанынаҥ кандый салталарын јетиргенин јартаары аайынча билим шиҥжӱлер ӧткӱрери, ядерный ченелтелердиҥ јерлерине келижип турган јерлерде јаткан эл-јонныҥ су-кадыгын орныктырары, јербойында јурттардыҥ јонјӱрӱм-экономикалык ӧзӱмин ичкерледери, Горно-Алтайсктагы госпединституттыҥ ордына госуниверситет тӧзӧӧри ол јарлыкта чокым темдектелген болгон.

РФ-тыҥ ла АР-дыҥ јасакчы ла бӱдӱреечи јаҥдарыныҥ органдарына јакылталар берилген:
—АР-дыҥ албаты-ээлеминиҥ комплексиниҥ ӧзӱмине, Jака Тӱндӱктиҥ јерлерине тӱҥдештирилген Кош-Агаш ла Улаган аймактардыҥ јериндеги школдорды, эмчиликтерди, балдардыҥ школдоҥ озо учреждениелерин электрический јылыдышка кӧчӱрерине керектӱ электроэнергияла тергеени керектӱ кеминде турумкай тӧзӧлгӧлӧ јеткилдеери;

—Горно-Алтайсктагы, Кош-Агаштагы ла Кӧксуу-Оозындагы аэропортторды соҥында албатылар ортодогы авиаучуштарга келиштирте јаҥыртары (элбедери) керектӱзи керегинде суракты кӧрӧри;
—АР-дыҥ РФ-тыҥ Президентиндеги Jаантыйынгы чыгартылыгына кеми 1 муҥ квадратный метр кире тураны Москва кала берери ле ол тураны республиканыҥ ар-јӧӧжӧзи эдип кӧчӱрери.

Кызалаҥдар, инфляция, дефолт болгон до болзо
РФ-тыҥ Президентиниҥ јарлыгын бӱдӱрери кызалаҥду 90-чы јылдарга, СССР јайрадылып турган ӧйгӧ келишкен. Бӱгӱн, 25 јыл ӧткӧн соҥында, государствоныҥ јааныныҥ јарлыгын ол сӱрекей кӱч ӧйдӧ канайда бӱдӱрген деген суракка каруу алар кӱӱн бар.

Ороондо уур-кӱч айалга да болгон болзо, ас эмес иштер бӱткенин эҥ озо темдектеп ийер керек. Темдектезе, 1993 јылда РФ-тыҥ башкарузыныҥ бир канча јӧптӧри јарадылган. Ол тоодо ишјалга 1,4 районный коэффициент (40%) кожоры аайынча јӧп (29.05.1993 ј.). Республиканыҥ албаты-јоны бу коэффициентти 1993 јылдыҥ чаган айыныҥ 1-кы кӱнинеҥ ала 25 јылдаҥ кӧп ӧйдиҥ туркунына тузаланып јат. Онызын бис ундыбас учурлу.

АР-дыҥ келер ӧйгӧ ӧзӱминиҥ узак ӧйгӧ комплексный программазы јӧптӧлгӧн (РФ-тыҥ башкарузыныҥ 1993 јылдыҥ сыгын айыныҥ 9-чы кӱнинде јӧптӧлгӧн 901-чи таҥмалу јӧби). Бу планды бӱдӱрери бӱгӱнги кӱнге јетире ӧдӧт.

Ол ло јылдарда Россияныҥ башкарузыныҥ «АР-дыҥ Кош-Агаш ла Улаган аймактарыныҥ јонјӱрӱм-экономикалык ӧзӱминиҥ госјӧмӧлтӧзи аайынча туура салбас иш-керектер керегинде» јӧби јарадылган (25.11.1994 ј., ¹1288). Jӧптиҥ амадузы — Jака Тӱндӱктиҥ јерлерине тӱҥдештирилген аймактардыҥ экономиказыныҥ ла јонјӱрӱмдик бӧлӱгиниҥ ӧзӱмине госјӧмӧлтӧ эдери.

Анайда ок Семипалатинсктеги ядерный полигондогы ченелтелердиҥ салталарына алдырткан бистиҥ тергеениҥ јурттарыныҥ эл-јонына медициналык, јонјӱрӱмдик болуш јетирери, ол јурттардагы санитарно-гигиенический айалганы норма-ээжилерге келиштиртери аайынча федерал адылу программаны РФ-тыҥ башкарузы бойыныҥ јӧбиле (31.12.1995 ј., ¹1307) јӧптӧгӧн. 1996-1997 јылдарга ла 2000 јылга јетире ӧйгӧ тургузылган бу программа бӱткен, тергееге билдирлӱ болуш эдилген болгон.

Ӧрӧ адалган јарлыкты ла федерал башкаруныҥ јӧптӧрин бӱдӱрерге, АР-дыҥ башкарузы ла Ӱстиги Соведи јӧптӧр чыгарган. Олордыҥ шылтузында 1993 јылда Горно-Алтайскта пединституттыҥ ордына госуниверситет ачылган. «Туулу Алтай» ЭЭР ижин једимдӱ улалткан, оныҥ туружаачылары арбынду каландар тӧлӧгӧн. Ол каландардыҥ шылтузында Jолдыҥ фондына кӧчӱрилип турган каланныҥ кеми 18 миллион салковойдоҥ 100 миллионноҥ кӧп салковойго јетире кӧптӧгӧн. Республиканыҥ јолдорло колбулу фондын акчала канайда толтырарыныҥ технология-схемазы чокым тургузылганыныҥ шылтузында «Себи-Оозы-Чамал», «Чой-Артыбаш» јолдор јаҥыртылган ла асфальтла бӱркелген. Бу јолдор оноҥ бистиҥ тергееде туризм ӧзӱм алынарына јаан камаанын јетирген.

Анайда ок ЭЭР-дыҥ чодыла јонјӱрӱмдик курч сурактар аайлаштырылган: ӱредӱчилерге, медишчилерге ишјал тӧлӧлгӧн, аш-курсак, эмдер, кийим-тудум, јонјӱрӱмдик учурлу ӧскӧ дӧ товарлар алылган.

Улаган аймактыҥ тӧс јурттарыныҥ госэлектрификациязын учына јетирер иш ӧткӧн. Национальный драмтеатрды ла каланыҥ аэропортын јаҥырта јазаарына экспертизалу ӱлекер-сметный документтер белетелген. Бу объекттер јанынаҥ јӧптӧштирӱ федерал министерстволорло, госкомитеттерле (андый структуралар Агентстволор тӧзӧлӧрдӧҥ озо болгон), ведомстволорло, федерал башкаруныҥ председателиниҥ куратор ордынчыларыла ӧткӱрилген. Jаҥыс ла ӱлекерлер эмес, је анайда ок акча-манаттыҥ кеми канча кире болоры, иштер качан бӱдери јанынаҥ база. Оныҥ да учун бу объекттер 10 ло оноҥ до кӧп ӧйдиҥ туркунына акча-манатла тутагы јогынаҥ јеткилделген болгон. Театрды јаҥырта јазаары сӱрекей узак ӧйгӧ чӧйилген деген ајарула мен јӧп. Проектированиеде, строительный иштер ӧткӱрер тушта јастырыштар болгон. Jе арт-учында јарамыкту технический шӱӱлтеге келгендер, театрды јаҥырта тударын акча-манатла јеткилдеериниҥ сурагы чечилген ле объект тузаланарына табыштырылган. Мындый ок айалга Горно-Алтайсктыҥ аэропортыла болгон.

Аайлаштырар арга јок айалгалардаҥ улам
Ӧткӧн ӧйдиҥ туркунына бастыра иштерди бӱдӱрер арга болбогон. Планга кийдирилген кезик объекттер соҥында тудулган, јаҥыртылган. Темдектезе, бистиҥ тергеениҥ Москвадагы Jаантайынгы элчилигиниҥ туразы 2009 јылда арендага алылган, јӱк ле 2017 јылда ол Алтай Республиканыҥ ар-јӧӧжӧзи эдип берилген. Мениҥ шӱӱлтемле, бу сурак јӱрӱмде бӱткенине 20 јылдаҥ ажыра ӧй кайра кол салылган ол јарлык јаан камаанын јетирген, тӧзӧлгӧ болгон.

Jе республикадаҥ камаанду эмес финансово-бюджетный, политико-экономикалык, акча-кредитный, технический ле ӧскӧ дӧ айалгалардаҥ улам Jарлыктыҥ бир канча пункттары јӱрӱмде бӱтпей арткан. Ол тоодо: Кадында ГЭС тудары; Талды-Тюргунский уголный разрез аайынча иштер; агропромышленный ла агаш комплекстердиҥ сырье чеберлеери ле продукцияныҥ переработказы аайынча ийде-кӱчтерин тӧзӧӧри; Кош-Агаштыҥ ла Улаганныҥ школдорын, эмчиликтерин ле балдардыҥ садтарын электројылыдышка кӧчӱрери; Кош-Агашта ла Кӧксуу-Оозында аэропортторды јаҥыртары ла олордыҥ ижин орныктырары.

Государствоныҥ јааныныҥ Jарлыгыныҥ ӱлекерин белетеериле, јӧптӧштирериле колбулу иштерди Алтай Республиканыҥ Госкомитеди — оныҥ председатели Александр Николаевич Алчубаев, оныҥ ордынчызы Григорий Барзынович Чекурашев, Москвада Александр Поликарпович Манзыров — АР-дыҥ башкарузыныҥ председателиниҥ ордынчызы, АР-дыҥ РФ-тыҥ Президентиндеги јаантайынгы элчизи башкарганын, чындык болзын деп, темдектеерге турум.
Бу Jарлык јиит республиканы оныҥ ӧзӱминиҥ баштапкы алтамдары ӧйинде чеберлеп аларына ла келер ӧйдиҥ ӧзӱминиҥ тӧзӧлгӧзин саларына јаан болужын јетирген.

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина