Алтайдын Чолмоны

Алтай Республика — јӧпсиништиҥ тергеези

04.05.2018

Кандык айдыҥ 27-28 кӱндеринде Горно-Алтайсктагы госуниверситетте Россияда Бойыныҥ кӱӱниле болуш јетиреечилердиҥ јылына учурлай «Алтай Республика — јӧпсиништиҥ тергеези» деп адалган тӧртинчи республикан конференция ӧткӧн. Конференцияныҥ ижинде Алтай Республиканыҥ башчызыныҥ, башкарузыныҥ председателиниҥ молјуларын бӱдӱреечи Наталья Екеева ла Россияныҥ калыктарыныҥ Ассамблеязыныҥ совединиҥ председателиниҥ ордынчызы Андрей Худолеев турушкандар.

Конференцияны Алтай Республиканыҥ башкарузы национальностьтордыҥ керектери аайынча федерал агентствоныҥ јӧмӧлтӧзиле ӧткӱрген. Оныҥ кӧдӱриҥилӱ ачылтазында Россияныҥ ла Алтай Республиканыҥ нерелӱ артизи Болот Байрышевтиҥ уткуул кожоҥы јаҥыланган. Алтай Республиканыҥ башчызыныҥ молјуларын бӱдӱреечи Наталья Екеева конференцияныҥ туружаачыларын уткып, олорго једимдӱ иш кӱӱнзеген. Наталья Михайловна: «Бис мындый бӱдӱмдӱ туштажуларды 2015 јылда ӧткӱрип баштаганыс. Ол тушта конференцияны кандый ууламјыла апарар, оныҥ тӧзӧлгӧзи ле бӱдӱми, кеми кандый болор учурлу деген сурактар кӧп болгон. Эмди јолысты табып, кӧнӱ иштеп јадырыс деп айдарга јараар. Бӱгӱн јӧпсиништиҥ ле амыр-энчӱниҥ тергеези болгон эне-кабай Алтайда тӧртинчи катап туштажып јадырыс. Россияныҥ калыктарыныҥ Ассамблеязыныҥ совединиҥ председателиниҥ ордынчызы Андрей Худолеев бистиҥ бу кыймыгубысты башталганынаҥ ла ала јӧмӧп јат. Бу конференцияда ол эксперт болуп база туружат. Ол учун ого јаан быйанысты айдып турубыс. Билгири бийик, ачык-јарык кӱӱндӱ бу кижиле кандый ла айалгаларда туштажып, куучын-эрмек ӧткӱререге јаантайын эптӱ ле јакшы.

Бисте јаҥы эксперттер ле најылар табылып турганына база сӱӱнедис. Айдарда, конференцияныҥ тӧзӧӧчилери јолды чын талдап алгандар. Залда бисле кожо јуук колбуда иштеп турган коллега-специалисттерис — муниципал тӧзӧлмӧлӧрдиҥ јаандарыныҥ ордынчылары отургылап јат. Олор јербойында јашӧскӱримниҥ политиказыла, национальный сурактарла эрчимдӱ иштегилейт. Конференцияныҥ ижинде анайда ок бистиҥ тӧс «ийде-кӱчтерис» — јонјӱрӱмдик ууламјылу коммерциялык эмес организациялардыҥ турчылары, јашӧскӱримниҥ јондык кыймыгуларыныҥ туружаачылары, студенттер, јииттердиҥ муниципал тӧзӧлмӧлӧрдӧ советтериниҥ јаандары, билимчилер туружат. Республиканыҥ кӧп саба јииттери уулдарды ла кыстарды бойыныҥ Тӧрӧлине чындык болорына таскадатан иштерде, олордыҥ ӧзӱмин тыҥыдатан учурлу ла тузалу керектерде бойлорыныҥ кӱӱниле туружып, ичкери кӧрӱмдӱ улус болгонын тӧртинчи јыл улай кӧргӱзет. Оныҥ да учун колбуларыс там тыҥызын деген кӱӱнземел бар. Бистиҥ тоозыс мынаҥ да ары кӧптӧӧр деп иженедим. Тергеелер ортодо ӧмӧ-јӧмӧ иштиҥ, јӧпсиништиҥ, бой-бойысты оҥдошконыстыҥ, калыктардыҥ најылыгын тыҥыткан бирлигистиҥ ийде-кӱчи бир де јабызабас деп алаҥзыбай турум» — деп айткан.

«Алтай Республика — јӧпсиништиҥ тергеези» деп адалган јаан учурлу конференцияныҥ модераторы, Алтай Республиканыҥ башкарузыныҥ национальный политика ла јондык колбулар аайынча комитединиҥ јааны Динара Култуева 2017 јылдыҥ ӱлӱрген айында Сочиде јашӧскӱримниҥ ле студенттердиҥ јирме тогузынчы телекейлик фестивали ӧткӧни керегинде куучындаган. Ол бу јаан форумда 188 ороонноҥ јирме беш муҥнаҥ ажыра јиит улус турушкан деп темдектеген. Бу телекейлик фестивальда Алтай Республиканыҥ делегациязы база эрчимдӱ турушкан. Ого јиит улустыҥ ортозынаҥ јондык керектерде јаантайын туружып турган 38 кижи талдалган. Сочиде бистиҥ республикадаҥ волонтерлор болуп јети кижи иштеген. Олордыҥ ортозынаҥ эки кижи телекейлик фестивальдыҥ эҥ артык 500 волонтерыныҥ тоозына кирген. Беш волонтерго дезе фестивальдыҥ кӧдӱриҥилӱ јабылтазында туружатан бийик кӱндӱ эдилген. Конференцияныҥ ачылтазында телекейлик фестивальды белетееринде ле оны ӧткӱреринде турушкан јерлештериске быйанду сӧстӧр айдылып, кайралдар табыштырылган.

Россияныҥ Президенти Владимир Путинниҥ Быйанду самаразы тергеелик тӧзӧмӧл комитеттиҥ председатели, Алтай Республиканыҥ делегациязыныҥ башкараачызы Игорь Ачкасовко табыштырылган. Jашӧскӱримниҥ ле студенттердиҥ јирме тогузынчы телекейлик фестивалиниҥ дирекциязыныҥ Быйанду самараларыла Алтай Республиканыҥ волонтерлорыныҥ делегациязыныҥ јааны, тергеелик тӧзӧмӧл комитеттиҥ турчызы Анна Пьянкова, фестивальдыҥ эҥ артык 500 волонтерыныҥ чыгартулу кижизи Юлия Бабайцева кайралдаткандар. Фестивальдыҥ дирекциязыныҥ Быйанду самаралары анайда ок Мария Повышевага, Полина Мышегребке, Анастасия Скурятинага, Ольга Иркитовага ла Людмила Саспаковага берилген. Алтай Республиканыҥ башчызыныҥ молјуларын бӱдӱреечи Наталья Екеева Быйанду самараларды табыштырып турала, «Jалаҥ ла кыстар, а бу уулдар кайда барды. Келер фестивальда эр киндиктӱлер эрчимдӱ туружар болбой?» — деп, кокырлаган эди.

Алтай Республиканыҥ Эл Курултайыныҥ јонјӱрӱмдик корулаш ла эл-јонныҥ су-кадыгын чеберлеери аайынча комитединиҥ јааны Наталья Никитенко бойыныҥ уткуулду сӧзинде 2017 јылдыҥ чаган айыныҥ 26-чы кӱнинде Государственный Дума калганчы ӱчинчи кычырышла волонтерлор ло бойыныҥ кӱӱниле болуш јетиреечилер (добровольцы) керегинде јасакты јӧптӧп салганы керегинде айткан. Jаҥы јасак кӱӱк айдыҥ баштапкы кӱнинеҥ ала ороондо толо ийде ле чыду алынып јат. Парламентарийдиҥ айтканыла, бистиҥ республикада «Государствоныҥ јаҥдары ла јондык биригӱлер ортодо колбулар керегинде» јасак иштеп јат. Jаҥныҥ органдары јондык биригӱлерле ишти шак бу јасак ажыра тӧзӧп ӧткӱрет. Эмди федерал кеминде јасак чыкканыла колбой, ого кубулталар эдери артып јат.

Конференцияныҥ туружаачыларына уткуулду сӧзиле анайда ок бу јуун-семинарлардыҥ јаантайынгы экспертти, Россияныҥ калыктарыныҥ Ассамблеязыныҥ совединиҥ председателиниҥ ордынчызы Андрей Худолеев баштанган.
«Россияныҥ калыктарыныҥ Ассамблеязы» деген текшироссиялык јондык организацияныҥ Россияныҥ калыктарыныҥ јашӧскӱриминиҥ «Бис — россияндар» деп Ассамблеязыныҥ председатели, јашӧскӱримниҥ албатылар ортодогы ресурсный тӧс јериниҥ директоры Дина Громатикополо бу организацияныҥ бӱдӱрип турган иштери керегинде куучындаган. «Омсктыҥ јашӧскӱрими» деген тергеелик јондык кыймыгуныҥ президенти, текшироссиялык јондык организацияныҥ Сибирьдеги федерал округ аайынча иштеп турган «Россияныҥ доброволецтериниҥ биригӱзи» деген кыймыгузыныҥ координаторы Сюзанна Егиян, текшироссиялык јондык организацияныҥ «Россияныҥ калыктарыныҥ Ассамблеязы» деген тергеелик бӧлӱгиниҥ председатели, Горно-Алтайсктагы госуниверситеттиҥ ректоры Валерий Бабин, Алтай Республикада јашӧскӱримниҥ политиказыныҥ, черӱге баргалак јииттердиҥ јуучыл-патриотикалык таскадузы аайынча тӧс јериниҥ директоры Родион Винокуров Сибирьде ле Алтай Республикада бӱдӱрген иштер керегинде солун јетирӱлер эдип, ченемелле ӱлешкендер.

Тал-тӱштиҥ кийнинде башка-башка темаларга учурлалган семинарлар ӧткӧн. Баштапкы кӱнде болгон иштердеҥ Кемероводогы госуниверситеттиҥ доценти, тӱӱки билимдердиҥ кандидады Вадим Шиллердиҥ ӧткӱрген семинарын темдектеерге јараар. Эксперт Кемероводогы госуниверситетте экстремизмге удурлажа кандый иштер ӧткӱрилип турганы, Сибирьдеги федерал округта бу иш канайда тӧзӧлгӧни керегинде элбеде куучындаган. Вадим Викторовичтиҥ айтканыла, Сибирьде бойлорын кудай јаҥныҥ чындык организациялары деп јарлап турган меке-тӧгӱндӱ биригӱлер ас эмес. Олор экстремизмле колбулу сурактарды эл-јонго Интернет ле социальный сетьтер ажыра таркадарын тузаланып јадылар. В. Шиллер «ӧлӱмниҥ группалары» деген кыймыгу-ууламјылар керегинде айдып, олордыҥ бӱдӱмдери јанынаҥ чокым јартамалдар берген. Ол чочыдулу учуралдарда ада-энелерге ле ӱредӱчилерге нени эдетен эп-сӱмелер керегинде айткан.

Семинарларла коштой, ӱлекерлерле иштейтен ӱредӱлӱ группалар тӧзӧлгӧн. Сибирьдеги федерал округ аайынча иштеп турган «Россияныҥ доброволецтериниҥ биригӱзи» деп текшироссиялык јондык организацияныҥ координаторы, «Омсктыҥ јашӧскӱрими» деген тергеелик кыймыгуныҥ президенти Сюзанна Егиян ла «Алтайдыҥ јашӧскӱриминиҥ фонды» деген јондык фондтыҥ президенти, «Сибирьдеги пулдыҥ тазыктыраачыларыныҥ» эксперти Денис Матис јондык организациялардыҥ чыгартулу улузын гранттар аайынча ӧткӱрилип турган конкурстарда туружарга угузу-бичиктерди канайда чын бичиирине ӱредип, ченемелдериле ӱлешкендер. Ресурсный тӧс јерлердиҥ сетьтериниҥ ижин тӧзӧӧрине учурлалган семинарларды конференцияныҥ эксперттери Андрей Худолеев ле Дина Громатикополо ӧткӱргендер.

Конференцияныҥ туружаачыларына режиссер Данила Козловскийдиҥ «Тренер» деп фильми кӧргӱзилген. Алтай Республиканыҥ нерелӱ артизи Эмил Толкочеков, Добрыня Сатин ле «Jаҥы Азия» деп группаныҥ артисттери концерт берген.

П. КАБАР