Алтайдын Чолмоны

Ат-нерелӱ керек эдерине белен болгон

08.05.2018

Быјыл Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда Улу Jеҥӱниҥ 73-чи јылдыгы темдектелип јат. Бистиҥ албаты немец олјочыларга удура тартышканынаҥ бери ас эмес ӧй ӧткӧн. Бис бойыстыҥ герой јерлештеристиҥ ады-јолдорын ӱзе билерис деп санангадыйыс. Jе ӧй ӧткӧн кийнинеҥ, ол ӧткӧн јуу-чактыҥ тӱӱкизиниҥ јаҥы бӱктери ачылып келет. Бӱгӱн бистиҥ куучыныс герой-партизан А. П. ПИВЕНЬ керегинде. Оныҥ кыс ӧбӧкӧзи Казанцева, Шабалин јуртта чыккан. Jӱрӱмдик айалгаларла колбой, јууныҥ алдында ӧйдӧ ол Украинада јаткан. Jуу башталарда, партизан кыймыгуда турушкан, ол учун оны фашисттер 1943 јылдыҥ кандык айыныҥ 19-чы кӱнинде адып салган. Августа Павловнаны билер улустыҥ эске алынгандарын јарлап турус.

Зоя Павловна КАЗАНЦЕВА, партизанныҥ сыйнызы:
—Адабыс Павел Иванович Казанцев 1883-1885 јылдар кирезиниҥ кижизи, энебис Анфиса Егоровна Казанцева 1890 јылда чыккан. Билебисте 7 кижи болгон. Jаан эјем Валентина 1913 јылда, оноҥ Августа —1915, мен 1922 јылда чыккам. Мениҥ кийнимнеҥ Александр ла Виктор карындаштарым чыккан.
Бис Шабалинде јатканыс. 1924 јылда јурттаҥ ыраак эмес Бертка ӧзӧктӧ коммуна тӧзӧлӧрдӧ, бистиҥ ада-энебис ого эҥ озо киргендердиҥ тоозында болгон. Коммунарлар мал-аш ӧскӱрген, адарулар туткан.
Августа коммунаныҥ балдарыла кожо Шабалинде 4 класска јетире, оноҥ Чамалда ӱренген. Ол сӱрекей јакшы ӱренген, не-неменеҥ туура калбас, чындыкты сӱӱр кижи болгон деп айдар керек. Бистиҥ јаш тужыс эрте тӱгенген. Айылда иштиҥ бастыразын Гутя ла Валя бӱдӱрген. Энебис коммунист болгон. Бис кожоҥдоорын тыҥ сӱӱгенис: эҥирде ӱчӱ отурып ийетенис — энем, Гутя ла мен. Бирӱбис нени-нени кычырза, эки кижи айыл ичиниҥ бор-кар иштерин бӱдӱрер, оноҥ кожоҥдоорыс. Адабыс кӧп неме айтпайтан кижи болгон, бис оноҥ јалтанып туратаныс. Jе ол кезикте бисти кожоҥдозын деп некейтен, анчада ла революционный кожоҥдорды сӱӱген.
Jирмезинчи јылдардыҥ учында бистиҥ коммунаны одоштой колхозло бириктирип ийгендер. Бис Ӱстиги-Апшыйакту јурттӧӧн кӧчкӧнис. Энем јурт Советтиҥ председатели болгон, адам колхозто иштеген. Байлар энемди ӧлтӱрерге, тураныҥ кӧзнӧги ажыра аткан да болгон — јазып ийгендер. Энем чемет оорудаҥ улам 1931 јылда, бир јылдаҥ адам божоп калган. 30-чы јылдар биске кӱчке келишкен. Гутя Горно-Алтайскта техникумда ӱренген. Мен Шурик карындажымла кожо балдардыҥ туразында јӱргем. Техникумды божодоло, Гутя бисти бойына алалган. Оноҥ мен јаан эјемде Витек карындажымла кожо јаткам. Бир канча ӧйдӧҥ Гутя кижиге барган ла ӧгӧӧниле кожо оныҥ тӧрӧл јери Украинадӧӧн јӱре берген. Шураны ол кожо апарган болгон.

Бистиҥ јерлежис, јууныҥ ветераны Василий Леонтьевич ЮДИННИҤ эске алынганынаҥ:
—Августа Казанцева јетијылдык школды божодоло, ЗВТ-да ӱренген. Оноҥ Щанцев деп кижиге барган, је билелик јӱрӱм келишпеген. Августа омок, эрчимдӱ, куучынчы кижи болгон, ӧгӧӧни — унчыкпас, чала кемзинчек кижи. Августа Павловна ЗВТ-ны 1932 јылда божоткон, мен дезе јурт ээлемниҥ Бийсктеги техникумын 1934 јылда божотком.
Шабалиндеги АЗО-го (аймактыҥ јер аайынча бӧлӱги) иштеп келеримде, Августа Павловна мында баш зоотехник болуп, эки јыл иштеп койгон болгон. Мениҥ сагыжыма ол јакшы кирет: бийик эмес сынду, кӱргӱл чачту, кеберкек тыш-бӱдӱмдӱ. Оны колхозтордо ло бистиҥ башкартуда тооп туратан. Иштеҥкей, бойына да, улуска да бийик некелтелӱ болгон. Баштаган керегин јаантайын учына јетиретен, уур-кӱчтердеҥ тууралабайтан. Тӱн-тӱш болзын, јут-јулакай болзын — колхозторго таҥ атту јӱре беретен. Бӱгӱн «тазыктыраачы» деген сӧс бар, ол тушта бис андый сӧсти билбес те болгоныс. Ол сӧс шак ла Августа Павловнага сӱрекей келижет. Бис оны «хозяйка» эмезе «энебис» деп адайтаныс — јаштарыс аайынча ол тыҥ ла јаан эмес те болзо. Ол бойын бистиҥ ижис, кӱӱн-санаабыс, керек-јарактарыс учун каруулу деп сезип туратан. Jаантайын кижиге болужып, јӧмӧжип, јартап ийер. Ол тушта Августа Павловна партияныҥ турчызы ла партячейканыҥ качызы болгон.
1936 јылда мен черӱге атангам, ол дезе ӧгӧӧниле кожо Украина јаар јӱре берген (краеведтердиҥ јартаганыла, ол Улаган аймак јаар иштеп барган, анда Григорий Захарович Пивень деген кижиге барган). Оныҥ кийнинеҥ бис тушташпаганыс. Мен 1941 јылдыҥ јаан изӱ айында фронтко атангам. Тӧрӧӧндӧрим самаразында Августа Павловна божоп калганы керегинде бичигендер. Ол подпольщица, партизандардыҥ отрядыныҥ связнойы болгон, ат-нерелӱ керек эткен деп уккам. Керектиҥ аайы аайынча элбеде јетирӱлер менде јок. Августа Павловна божогоны керегинде угала, бир де кайкабагам да: ол ороонго тӱбек-јеткер болзо, качан да тууразында отурбас. Ол јаантайын озо барып јаткандардыҥ тоозында, ат-нерелӱ керек эдерине белен болгон.

Баштанка јурттыҥ кижизи, А. П. Пивеньниҥ ӱренчиги Л. Е. МУСИЕНКО (Сакович):
—Августа Павловнаны јуудаҥ озо билер болгом. Ол биске одоштой јаткан, кылык-јаҥы јакшы, мениҥ сӱӱген ӱредӱчим болгон. Бистиҥ класста ол орус тилге ле литературага ӱреткен. Ол Украинадӧӧн келеле, јаштарыныҥ ортозы јаан да болзо, мениҥ энемле текши тилди тӱрген тапкан, олор јуук ӱӱрелер болгон. Ада-Тӧрӧл учун Улу јуу башталарда, текши тӱбек олорды там јуукташтырган.
Августа недеҥ де јалтанбас, бойыныҥ Тӧрӧлиниҥ чындык патриоды болгон. Партизандардыҥ отряды тӧзӧлӧрдӧҥ дӧ озо ол јурттыҥ албаты-јонына фашисттер тӱҥей ле јеҥдиртер деп айдып туратан. Оныҥ јылу ла чындык, ижемјилӱ сӧстӧри учун улус ого быйанду јӱретен.
Партизандардыҥ Щорстыҥ адыла адалган отряды тӧзӧлӧрдӧ, Августа Павловна ол отрядтыҥ турчызы боло берген. Ол эл-јон ортодо агитациялу иш ӧткӱрген. Кӧп учуралдарда ол тӱнде бистиҥ турага таныш эмес улус экелип, не де керегинде куучындажып, нени де бичип туратандар. Таҥ јарып келеетсе, ол улус јӱре беретен.
Бир катап Августа Павловна мениҥ энемге школдо немецтердиҥ автоколонназы токтогоны, кӧлӱктердиҥ тискинчилери бистиҥ олјолоткон солдаттар болгоны ла олор немецтерге багынбаска турганы керегинде куучындаганын уккам. Бир канча ӧйдӧҥ, Августа Павловна ол улусты партизандардыҥ отрядына аткарып ийген.
Облава болзо, партизандар ас эмес учуралдарда бисте јажынып туратан. Августа Павловнаны кажы ла кӱн кӧрӱп туратам, оныҥ турумкайын кайкап јӱретем, соҥында ат-нерелӱ керегиле оморкойтом.
Бир катап немецтер партизандардыҥ штабын тӱнде курчап ийеле, оны јоголткондор. Августа Павловнаныҥ айтканыла, анда мылтык-јепсел, немецтердиҥ кеп-кийими, документтер ле передатчик болгон. Мындый тыҥ согулта-провал болгон до болзо, ол ижин оноҥ ары улалткан. Jаан јылыйту болуп калганы керегинде јетирӱни арткан нӧкӧрлӧрине јетирген.
Бир канча ӧйдӧҥ немецтер Алексеенконы олјологоны керегинде коркышту јетирӱлӱ келген. Партизандар тӱнде Августа Павловнага эртен фашисттер сени тудуп аларга келер, оныҥ учун мынаҥ јажынып бар деген болгон. Jе ол јажынып барарынаҥ мойноп ийген — оныҥ учун ӧгӧӧниниҥ тӧрӧӧн-туугандарына тӱбек болбозын деп. Бойым учун бойым ла каруузына турарым деген.
Калганчы ол эҥирде бис — энем, Августа ла мен — айылда болгоныс. Ол ого серемјини туураладып ийер аргалу болгодыйы керегинде куучындаган. Гестаповецтер оныҥ партизандарла колбузын илезине чыгарып ийзе, нени эдери керегинде айткан. Энемди анчада ла оныҥ балдарын кӧрӱп јӱрзин деп сураган.
Августа Павловна бистеҥ оройдо чыккан, эртен тура дезе ишке барган. Эҥиргери оныҥ туразына гестаповецтерлӱ беш кӧлӱк маҥтадып келген. Олор кӧлӱктеҥ чыгала, Августа Павловна иштеҥ келерин сакыгандар. Jаан уулы Рудольф карындажы Валераны колдоҥ тудала јединип, энезин уткыырга барган. Энези кичинек уулын кучактанып, јаан уулын колдоҥ јединеле, айылы јаар меҥдебестеҥ баскан. Ол јууктап ла келерде, немецтердиҥ бирӱзи оныҥ колдорына соккон — бала јерге келип тӱшкен. Августа Павловна кӧлӱкке токыналу чыгып алала, мында не болуп турганын кайкап кӧрӱп тургандый, бу јастыра неме болуп јат деп, бӱдӱжиле кӧргӱскен. Мен кӧзнӧк ажыра оноҥ кӧстӧримди албай да турдым. Ол кӧлӱктиҥ кузовыныҥ тал-ортозында бистиҥ турага кийин јаныла, бажын бийик кӧдӱрип алган турган. Оноҥ бистиҥ турага араайынаҥ эбирип, јабыс бажырала, меҥдебезинеҥ ойто кайра тура берген.
Августа Павловналу кӧлӱк канай јӱре бергени сагыжыма кирбейт, оноҥ јетирӱ-тилди кем экелгенин база ундып турум. Улустыҥ айтканыла, фашисттер оны коркышту тыҥ кинчектеген. Jе ол партизандардыҥ отрядыла колбулу болгонын айтпаган, мойножып ийген. Биске улус куучындаганыла, Августа Павловна мениҥ энемниҥ кожо чыккан эјезиле кожо бир камерада болгон. Немецтер олорды коркышту тыҥ соккылаган, керек дезе соктырткан улустыҥ терелери лента чылап, салбактала берген. Августа Павловнаны адарга апарып јадарда, ол јӱк тынду болгон.

Украинаныҥ компартиязыныҥ Баштанский райкомы:
Ат-нерениҥ хронологиязы

1941 јылдыҥ сыгын айында Германиядӧӧн айдап апарып јаткан јашӧскӱримди (400 кире кижи) јайымдаарын тӧзӧгӧн.
Олјолоткон красноармеецтерди 1941 јылдыҥ ӱлӱрген айында Малеевка-Новополтавка деген јолдо јайымдаарында карындажы Александр Казанцевле кожо эрчимдӱ турушкан.
Ӱредӱчи А. П. Пивеньниҥ болужыла олјодоҥ совет 25 јуучыл јайымдалган.
1942 јылдыҥ чаган айынаҥ ала 1943 јылдыҥ тулаан айына јетире шоферлордыҥ немец школында ӱренгендер ортодо (180 кире кижи) дезорганизация ӧткӱрген.
Ол ок ӧйдӧ Августа Павловна Приволье, Старое ле Новое Гороженко, Новополтавка, Ахтовое, Доброе ле ӧскӧ дӧ јурттарда группаларла, явочный квартираларла јуук колбу туткан.
Баштанкадагы райисполкомныҥ тереҥ подпольеде болгон председатели Афанасий Иосифович Кигимнеҥ (соҥында ол Дибровтыҥ биригӱзинде «Сибиряк» деген отрядтыҥ комиссары болгон) јакылта алган.
1943 јылдыҥ кандык айыныҥ 19-чы кӱнинде ӧштӱниҥ колына киреле, А. П. Пивень ӧлӧр алдында мынайда айткан:« Удабас фашисттердиҥ кара јӱректери кӱнниҥ јаркынду чокторынаҥ улам јоголып калар ӧй келер. Кӱнниҥ чогы бистеҥ арткан-калганды ла базынтудагы бастыра албатыны јарыдар ла јылыдар…». Оны канайып та тыҥ соккылаган, кинчектеген болзо, бир де подпольщиктиҥ ады-јолын, бир де явочный квартираны адабаган. Нерелӱ патриот А. П. Пивень Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ I степеньдӱ ордениле кайралдаткан (посмертно).
Быйанду јаш ӱйе јалтанбас патриотканыҥ ады-јолын ӱргӱлјикке ундыбас.

Украинаныҥ компартиязыныҥ райкомыныҥ качызы В. Хамич.

Бистиҥ јерлежис Августа Павловна Казанцеваныҥ (Пивень) адыла Украинаныҥ Баштанка јуртыныҥ оромдорыныҥ бирӱзи адалган. Карындажы Александр Казанцевти фашисттер оныла кожо адып салган. Фашизмле тартыжуда јеҥ јастангандарга ӱргӱлјик эзем.
А. П. Казанцева (Пивень) керегинде материал Шабалин аймактыҥ музейинде бар, оны Горно-Алтайсктагы ЗВТ-ныҥ музейиниҥ башкараачызы Нина Алексеевна Малютина 2000 јылда берген.

С. ЯЖАНКИНА,
«Шабалин аймактыҥ краевед музейи» МКУ-ныҥ директоры