Алтайдын Чолмоны

Jаркынду ис артырып салды

08.05.2018

Jууда турушкан чолмончыларга учурлалган стенд Печатьтыҥ туразында ӱчинчи этажта, «Алтайдыҥ Чолмоныныҥ» фойезинде турат. Ондо Ада-Тӧрӧли учун Улу јууда турушкан, тӧжинде канча-канча ордендер ле медальдар мызылдап-јалтыраган улустыҥ фотолоры биске удура кӧрӧт.

Олордыҥ бирӱзи Иван (Jарыш) Топинакович Тошпоков. Бу кижи Кан-Оозы аймакта Экинур јуртта 1917 јылда чыккан. «Мен Улу Октябрьский революцияла јажыт» — деп, ол оморкоп айдатан. Jе 20-чи чактыҥ база бир улу керегинде, Ада-Тӧрӧли учун от-калапту согужуда, туружарын ол кайдаҥ билзин…

Ол черӱге 1939 јылда атанган, службаныҥ ӧйи бу ла божоор. Алтайыма, тӧрӧлиме јанарым деп сӱӱнип турганча ла, фашисттердиҥ Германиязы Советский Союзка табарган.
1941 јылдыҥ јайында Иван Топинаковичти дивизияныҥ јуучылдарыла кожо СССР-дыҥ Ыраак Кӱнчыгыжынаҥ кӱнбадыжына тӱрген-тӱкей фронтко аткарган. Озо баштап Калининградский фронтто 115-чи стрелковый дивизияда јуулашкан, Улу Jеҥӱни совет черӱге оодо соктырган Берлинде уткыган.
«Слава» орденле, Ада-Тӧрӧли учун Улу јууныҥ баштапкы ла экинчи степеньдӱ ордендериле, «За отвагу» медальла, кӧп тоолу ӧскӧ дӧ кайралдарла кайралдаткан.

Jуу-чак божоордо, кӧп јуучылдар Германияда службазын оноҥ ары улалткан. Ол тоодо И. Т. Тошпоков. Ол тӧрӧл Алтайына јӱк ле 1947 јылда јанып келген – 3 јыл тегин службада, 5 јыл от-калапту јууда турушканыныҥ кийнинеҥ.
Иван Топинакович айыл-јуртты јууныҥ кийнинде тӧзӧгӧн, эш-нӧкӧри Полина (Кӱртней) Калановна Чакыровала кожо јӱрӱминиҥ учына јетире эптӱ-јӧптӱ јӱрген. Амырап барарына јетире «Алтайдыҥ Чолмонында» иштеген. Экилези бой-бойлорына кару болгон, кату бир де сӧс айтпас. Иван Топинакович эш-нӧкӧрине «энези» деп баштанатан, Полина Калановна дезе «адазы» деп, койу ӱниле јылу айдатан. Полина Калановна јӱреги јалакай, улуска килеҥкей, кӱндӱзек, ак-санаалу ла коркышту ару-чек кижи болгон.

Иван Топинакович кандый ӱредӱ божотконы керегинде меге кыскарта куучындаганы санаама кирет. «Улалуда садуныҥ ӱредӱзин божотком, оноҥ каланыҥ магазиндериниҥ бирӱзинде садучы болгом, канайда садышканым санаама јакшы кирбейт, конфеттерди ле јип турганым санаамда арткан» — деп, канчын јиит тужын эске алынып, меге Jарыш таайым каткырып куучындаган эди.

Jууныҥ кийнинде ол Кырлыктагы 18-чи партсъездтиҥ адыла адалган колхозтыҥ председатели болгон, оноҥ јӱрӱминиҥ учына јетире бистиҥ газетте иштеген.
Майдыҥ быјылгы байрамдары алдында Горно-Алтайсктыҥ администрациязы Ада-Тӧрӧли учун Улу јууныҥ туружаачыларыныҥ фотојуруктарын јууган. Быйанду ла агару бу керектиҥ амадузы — Jеҥӱниҥ паркында Улу јууныҥ туружаачыларыныҥ стенезин јаҥыртары. Иван Топинаковичтиҥ фотозын администрацияга барып табыштырдым.
Бу стенениҥ кийин јанындагы бийик койу чибилердиҥ бирӱзин Иван Топинакович акту бойы отургыскан — Ада-Тӧрӧли учун Улу јуудагы Jеҥӱниҥ юбилейлериниҥ бирӱзинде. Ол тушта, 9 майда, ал-камык албатыла кожо тууразынаҥ кӧрӱп турала, сананган эдим — бой-бойына мынайда јуук отургыскан чибичектер ӧрӧ ӧзӱп чыгар ба? Кайкамчылу! Jажыл чибичектер Улу Jеҥӱниҥ солдаттарыныҥ эзем-стенези болуп, теҥериге теҥкейе ӧзӱп чыкты.

Бистиҥ газеттиҥ редакциязыныҥ фойезинде Ада-Тӧрӧли учун Улу јууныҥ туружаачылары-чолмончыларга учурлалган стене эмес, стенд бар. Ол «Чолмондо» иштеген ветеран журналисттердиҥ эземин келер ӱйелерге ле тӱӱкиде артырар амадулу јаан учурлу иш болуп јат. Jе стендтиҥ бажалыгында јаан эмес, је учурлу јастыра бар: «Каламын јыдага солыган чолмончылар». Чынынча алза, «Jыдазын каламга (ручкага) солыган чолмончылар» деп бичиир керек. Нениҥ учун дезе стендтеги јуучылдардыҥ тогузон тогус проценти журналисттиҥ калам-ручказын колына Ада-Тӧрӧли учун Улу јууныҥ кийнинде алган, оноҥ озо эмес.

«Урматычтыҥ тӱзетпези, киришпези ле јок!» деп айткадый улус табылардаҥ айабас. Jе мениҥ газеттеги ижимниҥ кӧп саба ӧйи тӱзедишле (редактирование) колбулу болгон, јаманымды таштагар, темиккеним ле аайынча айдып јадым.
Кокыр-кокпыр јогынаҥ айтсам, тӱӱки-историяны келер ӱйеге артыратан иште, мен бодозом, эчеҥи дейтен учурал эмезе сурак болбос учурлу.

Иван Топинакович айдатан: «Украинаны фашисттердеҥ јайымдаган кӧп совет солдаттарды бендеровецтер, јажынып алала, кийнинеҥ аткылаган, олордыҥ огынаҥ кӧп совет јуучылдар ӧлгӧн».
Эмдиги Украинадагы айалганы бойыс кӧрӱп јадыс. Геополитиканыҥ элбек ле чӱмдӱ сурактарына јайылбай, кыскарта айтса, керектиҥ аайы мындый — озогы бендеровецтердиҥ унук-баркалары США-ныҥ тектерӱзиле, оныҥ акчазыла Россиядаҥ бӱгӱн ӧчин аларга мууканат. СССР јайрадылган, «Варшавский договор» деген јуучыл биригӱ јоголгон. Эмди недеҥ коркыыр? Кӱнбадыштыҥ болужыла нени ле кылынбай.

Латвия, Литва, Эстония, Молдавия деген оок ороондор керегинде айтпай да јадым. Олор СССР-га кирген 15 государствоныҥ (ол ӧйдӧ — республиканыҥ) тоозында болгон.
ГДР, Румыния, Чехословакия, Болгария, Польша, Венгрия керегинде унчыкпаза торт. Бу ороондор СССР-ла кожо телекейде эҥ ле кӱчтӱ јуучыл биригӱге — «Варшавский договорго» кирген. Америка ол тушта кандый бир алтам эдердеҥ озо, СССР-ла, «Варшавский договорло» јӧптӧжӧтӧн, оныҥ кӱӱнин база угатан. Арга јокто.

Бӱгӱн бастыра Европа, США Россияны былча базарга, экономика јанынаҥ тумалаарга шыманып ла шыйдынып аларда, кемге иженер, кемнеҥ болуш сураар? Казахстаннаҥ, Узбекистаннаҥ, Киргизиядаҥ, Таджикистаннаҥ, Азербайджаннаҥ, Армениядаҥ, Белоруссиядаҥ ба?.. Олордыҥ кезиги кезикте бойлорыныҥ да аргазын таап болбой јӱрет.
Ийде-кӱчтӱ Китай бар. Jе ойгор ол албаты СССР јайрадылганыныҥ шылтактарын јакшы билер. Анайда ок Советский Союзтыҥ озогы башкараачыларыныҥ кылыгы кандый болгонын эмдиге ундыбаган. Оныҥ учун СССР-дыҥ эҥ јаан «оодыгына», Россияга, олордо јаан ла бӱдӱмји јок. Си Цзиньпинниҥ јымжак-эрӱ чырайын ла сӱмелӱ кӱлӱмјизин кӧрзӧҥ, ол мынайда сананып тургандый: «Тӱндӱктеги улу айылдашла эмеш ајарыҥкай болор керек».

Оныҥ да учун Россияныҥ бӱгӱнги президентине 90-чы јылдардагы јайрадуныҥ «оодыктарын» ойто јууп, бой-бойлорына «јапшырарга», ол ло ӧйдӧ Россияныҥ јуучыл ийдезин бойыныҥ аргазыла тыҥыдарга келижет.
Ада-Тӧрӧли учун Улу јууныҥ бастыра туружаачылары — орустар, украиндер, белорустар, армяндар, казахтар, ол тоодо алтай эр Jарыш Топинакович Тошпоков јӱрӱмин Тӧрӧли, бала-барказыныҥ ырысту ла нак јӱрӱми учун бергендер. Олордыҥ ат-нерелӱ керегин ундыбазына, Тӧрӧлин сӱӱрине эмдиги ӱйени тазыктырарыныҥ учуры кандый јаан болгонын бӱгӱнги Украинада, Прибалтикада, Польшада, ӧскӧзинде де болуп турган керектер недеҥ де артык кӧргӱзет.
Бу бичимелди бичип саларымда, сакыбаган јанынаҥ И. Т. Тошпоковтыҥ уулы Юрий Иванович јада калганы керегинде ачу-корон јетирӱ келди, оныҥ учун ол керегинде эки де сӧсти болзо айтпас аргам јок.

Юрий Иванович Тошпоков алтайлардыҥ ортозынаҥ гидроэнергетика јанынаҥ бийик ӱредӱ алган баштапкы специалист болуп јат. Орто Азияныҥ эҥ јаан гидроэлектростанцияларында: Нуректе, Токтогулда, ӧскӧ дӧ ГЭС-теринде иштеген, олордыҥ «јӱрегин» — турбиналарды бойыныҥ јерине отургызатан монтажник-специалист болгон.
Оныҥ мӧҥкӱзин кӧдӱреринде кӧп улус куучын айдып, ол Туулу Алтайдыҥ энергетиказын ӧскӱрерине јаан камаанын јетиргенин ле јакшы кижи, специалист болгонын аҥыладылар. Туулу Алтайда тудулатан ГЭС-тердиҥ бирӱзине Юрий Иванович Тошпоковтыҥ адын адаары керегинде шӱӱлтени оныҥ ӱренчиги, «Солнечная энергияныҥ» јааны Андрей Ялбаков айтты.

Адалу-уулду Иван Топинакович ле Юрий Иванович албаты, бала-барказы ортодо бойлоры керегинде јаркынду эзем ле билдирлӱ ис артырып салды. Оноҥ артык не керек…

Т. ТОХНИН