Ленинградты корулаган

08.05.2018

Багыр Чекурашев Оҥдой аймакта Кулады јуртта јадат. Ол ак-јарыкка 1925 јылдыҥ тулаан айыныҥ 15-чи кӱнинде чыккан. Jӱрӱми ырысту болуп, узак јаш јажаган Багыр Бочиевичти аймакта эзен арткан эҥ калганчы солдат деп айдар керек.

Бу кижи фронтко 17 јаштуда барган. 1942 јылдыҥ корон соогында ол бойыла кураа уулдарла кожо Оҥдойдо военкоматтаҥ јойу чыгып, јолой улустыҥ айылдарында конуп, Бийскке јеткендер. Мында Урсул ичиниҥ Багыр, Иван, Бексей, Jорпон баштаган јииттерин, Ойрот областьтыҥ арткан аймактарынаҥ келген уулдарга кожуп, јуулажарына ӱреткендер. Ол тушта оҥду мылтык-јепсел болгон эмес. Ӱредӱлӱ пунктыҥ јаандарына он јети јашту черӱчилдерди агаштаҥ јазаган мылтыктарла јепсеп, тазыктырарга келишкен. Уулдар дезе јуу-согуштарда туружып, ок-таарыныҥ јыдын јытаган командирдеҥ олорды тургуза ла фронтко ийзин деп, суранып туратандар. Ӱредӱ Багырдыҥ ла оныҥ нӧкӧрлӧриниҥ кӱӱнин чек алган. Агаш мылтыктар база. Ончолорыныҥ амадузы јаҥыс болгон: фронтко тӱрген једер, фашист-јутпаныҥ бажын јара чабар, ат-нерелӱ керектер эдип, керек дезе Гитлердиҥ бойын тудуп, олјого алар…

Та бир, та эки ай ӧткӧн. Jаандардаҥ ӱн-табыш јок. Jе бир кӱн сакылталу јакару јаҥыланган: «Темир јолдыҥ станциязында поезд сакып јат. Вокзалга тӱрген-тӱкей једип, вагондорго отурып, Боровичи калага једер керек. ²й сӱрекей ас. Jакаруны тургуза ла бӱдӱригер!». Фронтко јӱткиген јииттерде не болзын, олор ол ло тарый стройго туруп ийгендер. Узак ӧйгӧ јазанатан кийим-тудум бар эмес. Уулдарда јунушка куугарып калган гимнастеркадаҥ ла јерге јетире сӱӱредилген шинелдеҥ ӧскӧ оҥду не де болбогон. Белди арта салган јӱктенчикте 200 грамм кара калаш ла бир эмеш картошко — ол ло. Сопок то, пыйма да јок. Обмоткаларлу ботинкаларды дезе бутка кептей кийерге, кӧп ӧй керек беди. Вагондор толгон кийнинде, «темир ат» ама-томо бустап, командирдиҥ айдып берген Боровичи калазын кӧстӧп, јолын ичкери кӧндӱктирген. Туулардыҥ ортозында ӧскӧн јииттерге ончозы ла солун болгон: чӧлдӧги Алтайдыҥ телкем јалаҥдары, кӱрсӱлдеген поезд, селеҥдеген вагондор ло орус улустыҥ куучын-кумыйы. Мындый немелерди алдында кӧргӧн-уккан эмес.

Тӱнди тӱш, тӱшти тӱн солып, јолдо кӧп лӧ ӧй ӧткӧн. Бир кӱн таҥары јуукта кыйгы угулган: «Jедип келдис! Поездтеҥ чыгып, стройго туругар!». Тышкары орой кӱс. Кар јаап јат. Анайып, јиит черӱчилдер революцияныҥ кабайы болгон Ленинградтыҥ сыраҥай ла јуук јанында турган калага јеткендер. Мында бир кезек ӧйгӧ база ла јуучыл ӱредӱде тургандар. Оноҥ јаан удабай канду јуу-согуштар башталган. Куладыдаҥ барган јалтанбас јуучылга курчуда болгон Ленинградты корулаарында туружарга келишкен. Багыр Бочиевич ӧштӱниҥ огынаҥ јыгылып божогон јуучылдардыҥ ӧлӱмин, шыркалу нӧкӧрлӧриниҥ онтузын ла торо улустыҥ тере кайыштарды кайнадып јиген кыйын-шыразын баштапкы ла катап мында кӧргӧн. Jутпа-фашистке курчаткан Ленинградты канайып та болзо, аргадап алар керек болгон. Фронттыҥ штабы алтай јуучылдардаҥ турган адучылардыҥ полкын сыраҥай ла кызалаҥду јерге, Нарвага, аткарган.

Совет черӱниҥ самолетторы кейге кӧдӱрилип, курчуда болгон улусты аш-курсакла јеткилдеген. Бу ӧйдӧ Багыр Бочиевич арткан јууучылдарла кожо летчиктерге аш-курсакты тӱжӱрер јер јакшы кӧрӱнзин деп, карга бӱркелген јолдо флажоктор тургускандар. Немецтер кош јетиретен самолетторды тӱжӱре адарга, јердеги јуучылдарды кыра јоголторго уй мылтыктардаҥ ла автоматтардаҥ аайы-бажы јок адып баштайтан. Ок дезе јууда кемди де килебей јат. Мылтыгын ӧштӱге удура уулаарга јетпеген 17-20 јашту јиит уулдар ол тушта јууныҥ јалаҥдарында кандый кӧп корогон. Тирӱ арткандары дезе шыркаладып, јажын-чакка кенек болуп арткандар. Багыр Бочиевич фашисттерле адыжып, шырка алган нӧкӧрлӧрин јууныҥ јалаҥынаҥ чыгарып, јуу-согушка ойто ло киретен. Jууга Кӧксуу-Оозы аймакта Кујурлу јурттаҥ барган нӧкӧри Михаил Чимчиев ӧштӱниҥ огынаҥ Багыр Бочиевичтиҥ кӧзинче ле божогон. Улаганныҥ уулы Леонид Каланов јаан шыркалаткан. Михаил Чинчикеев бу јуу-согуштардыҥ бирӱзинде сурузы јок јылыйган.

Фашисттер Ленинград јаар јӱткӱп ле јат. База бир јуу-согуштардыҥ бирӱзинде Багыр Чекурашевтиҥ чике ле јанында снаряд јарылган. Ротаныҥ старшиназы ол ло јеринде божогон. Алтай јуучыл шыркалаткан. Jылып та, туруп та болбос. Jалмашта ачу сыс. Карын санитарлар ӧйинде келген. Эмчилер Багыр Бочиевичти палаткага јетирип, укол тургузып, тӧҥмӧкти ле јалмашты таҥгандар. Шыркалаткан бут ого оноҥ ары јуулажар арга бербеген. Узак ӧйгӧ эмдениш башталган. Озо баштап Ленинградта, оноҥ Москвада ла Махачкалада 3333-чи јуучыл госпитальда. Алтай солдаттыҥ ырызы тартып, јазылган. Тайактардыҥ болужыла будына турар боло берерде, оны айылына јандыргандар.

Бутта шыркалар сыстап, база да узак ӧйгӧ оорыган. Су-кадык орныккан кийнинде, колхозтыҥ уйларын, койлорын ла јылкыларын кабырган. 22 јаштуда тайакты таштап, майман сӧӧктӱ Эмилчи Урчимаева деп кысла айыл-јурт тӧзӧгӧн. Олор экӱ алты уул ла бир кыс азырап чыдаткандар. Балдардыҥ энези 1995 јылда јада калган. Багыр Бочиевич дезе амыралтага чыкканча тӧрӧл колхозында иштеген. Эмди јаш јаанаган. Су-кадык та уйадаган. Карган јуучылды кызы Валентина кичееп, алып јӱрет.

П. КАБАР

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина