Алтайдын Чолмоны

«Наркомовский 100 граммныҥ» тӱӱкизинеҥ

08.05.2018

Улу Jеҥӱниҥ байрамы јууктап келди. Ончо јерлерде бу байрам кӧдӱриҥилӱ айалгада, сӱӱнчилӱ ойын-јыргалла ӧдӧр. Мениҥ сагыжымла, бого јетпей турган неме — фронтовиктердиҥ «уулдар, наркомовский 100 граммды кӧдӱрип ийеликтер» дегени. Jе канайдар, јӱрӱмниҥ ээжилери андый болордо — ол фронтовиктердеҥ эмди тоолу ла улус эзен-амыр арткан.

Ол «наркомовский 100 грамм» чӧӧчӧй качан, кайда табылган?
«Наркомовскийди» фронтовой до, ворошиловский де деп база адагылап туратан. Ол кабак аракыныҥ «фронтовой 100 граммы» Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ јылдарынаҥ Т-34 танк, «Катюша» деген реактивный миномет ошкош кереес болуп арткан. Ол кемјилип берип турган кабак аракы јуу-согуштар ӧйинде солдаттарды оорудаҥ, сооктоҥ, ӧлӱмнеҥ ле сӱрекей уур психологический јӱктеҥ корулаган. Онызын јуу ӧйиниҥ бу јуукта јарлалган јажытту документтери керелейт.

«Наркомовский 100 граммныҥ» тӱӱкизи совет-фин јуу-согуш ӧдӱп турар тушта, 1940 јылда чаган айда, башталган. Тӱндӱктиҥ тыҥ соокторы турарда, совет јуучылдарга јуулажарга кӱч болгон. Ужуган солдаттарды госпитальдарга экелип, эмниҥ ордына сууга чейип салган спирт беретен. Фронттогы эмчилер Совет Союзтыҥ маршалы, коруланыштыҥ наркомы К. Е. Ворошиловко мындый суракла баштанган:« Улус ужубазын деп, јуучылдарга кажы ла кӱн 100 грамм кабак аракы ла 50 грамм јуу берер керек». Ворошилов бу шӱӱлтени Сталинге јетирген. Сталин јӧптӧгӧн:« Узак ӧйгӧ соок темирде јӱрген танкисттерге норманы эки катапка кӧдӱрер, летчиктерге кабак аракыны коньякла солыыр».
Финдерле јуулажар ӧйдӧ тузаланган бу ченемелди 1941 јылдыҥ јаан изӱ айынаҥ ала ойто тузаланып баштагандар. Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ баштапкы ӧйлӧринде совет черӱниҥ керектери сӱрекей уур болгон, черӱ улай ла тескерлеген.

Партияныҥ Тӧс Комитединиҥ черӱни аш-курсакла јеткилдеери аайынча суракла иштеген турчызы А. Микоян Сталинге мындый шӱӱлтеле баштанган:« Jуучылдардыҥ јуучыл кӱӱн-санаазын кӧдӱрерге, 40 проценттӱ кабак аракыныҥ 100 граммын красноармеецтерге кажы ла кӱн берер керек». Сталин дезе «алкоголь должны получать только воины передовой линии» деп тӱзедӱ эткен.

1941 јылдыҥ куран айыныҥ 22-чи кӱнинде Коруланыштыҥ госкомитеди «Аракыны јуудагы красноармеецтерге тартарына дубовый бочкалар, сӱттиҥ бидондорын, болуштопторго агаш кайырчактар тузаланар» деп јӧп чыгарган. Дубовый бочкалар јазаарга, 150 тонна каду, 25 тонна заклепкалар, 80 тонна темир ленталар ла 60 тонна обручтар чыгарылган. Аракы уратан болуштоптор стратегический сырье боло берген. Бу ӧйдӧ СССР-да албатынаҥ шил болуштоптор јуурга, баштапкы приемный пункттар тӧзӧлгӧн.

Бир ӧйдӧ аракыны солдаттарга јууга кирердеҥ озо беретен, Кандый да тузалу керектерде једикпестер болбой калар эмес. ²лӱми јок јуу болор бо? Кинорежиссер Петр Тодоровский эске алынганынаҥ:« Ротаныҥ старшиназы колында кӧнӧк тудунала, траншеяла базып, солдаттарга кабак аракыны кружкала ӱлеп јӱретен. Аракыны кем канча кире ичип ийер аргалу — анча ла кире ичип туратан. Jуулажары јанынаҥ ченемелдӱ болуп калган јуучылдар кирезинде ичер, јуу-чактыҥ јерине јаҥы келгендер дезе «јалтанбаска», кӧптӧҥ ичип алатан. Аракыны кӧптӧҥ ичип алган кижи ајарыҥкай болорын ундып салбай — ӧлӱм ле эмей. Эзирик летчиктер керектӱ маневрды эдип болбой, самоледыла кожо ӧлгӱлеген учуралдар бар. Тӱндӱктеги флотто сууныҥ тӱбиле јӱрер Щ-402 кеме чӧҥгӧни бу ла шылтактаҥ улам…

Штабтыҥ эзирик јааны дежурный торпедный катердиҥ экипажына олордыҥ патрулировать эдип турган јериле Щ-402 кеме ӧдӧр деп јетирӱ этпеген болгон. Кеме торпедировать эдилген — совет талайчыларлу кеме теҥистиҥ тӱбине барган».
Андый кӧп учуралдардыҥ кийнинеҥ аракы бериште кату кирелендириш эдилген. Ичкери табарулар эдер операцияларда туружып турган јуучыл частьтарга кабак аракыны лимитле беретен, фронттор сайын. Темдек эдип алза, бир айга Ленинградский фронтко — 53300 литр, Кӱнбадыш фронтко — 9800 литр, Воронежский фронтко — 3800 литр…
Качан Сталинградта јуу-согуш башталарда, ончо јуучылдарга 100 граммнаҥ беретен, тыловиктерге 50 граммнаҥ. Закавказский фронтто черӱниҥ национальный составын кӧрӱп, кажы ла јуучылга 200 грамм портвейн эмезе 300 грамм сухой вино беретен.

1942-1943 јылдардагы кыш сӱрекей соок боло берерде, база ла Анастас Микоян Сталинге баштанган:« 1939-1940 јылдардагы соок кышта финдерле јуу-согуш тушта окоптордо отурып јуулашкан солдаттарга алкоголь сӱреен јаан болужын јетирген». Кийнинде, 1943 јылда, аш-курсак аайынча нарком А. Микоянга «Кызыл Черӱни јеткилдееринде аҥылу једимдери учун» Социалистический Иштиҥ Геройы деп ат-нере адалган.

Jуудагы кызычерӱчилдерге аракы берери Германия капитулировать эткениниҥ кийнинде, 1945 јылдыҥ кӱӱк айында токтодылган. Солдаттар сӱре аракы ичери јууныҥ кийнинде де улалган болгон. Олорды, ӧрӧкӧндӧрди, алкоголиктер деп канайып айдарыҥ. Миллиондор тоолу јуучылдар јанган: кемизи де колы-буды јок, кемниҥ де бала-барказы табылбаган, кемде де јадар јери јок… Jуудагы олордыҥ јалтанбазы, ӱренип алган специальнози тылда тузазы јок. Олорго ончо јанынаҥ болуш керек болгон, је ол болушты кем де этпеген.

1946 јылдыҥ тулаан айыныҥ 18-чи кӱнинде совет башкару беш јылдыҥ планын јӧптӧгӧн. Ондо «кафелер ле закусочныйлар ачар» деген јӧп база болгон. Калаларда ла јурттарда айдары јок кӧп аракы ла сыра садар јерлер ачылган. Мында фронтовиктерге јууда болгон «кӱчтерди» «јазаар» јерлер боло берген. Мыны башкару фронтовиктерге болужын јетирген деп канай айдар…

Айыл-јуртына јанып келип, јӱрӱмнеҥ эрте јӱре берген фронтовик ӧрӧкӧндӧргӧ тӧрӧл башкарунаҥ јакшы не де келишпеген эмей. Бир кулунды бӧрӱ тудуп јигени, бир куран сууга тӱжӱп ӧлгӧни учун бир канча јылдарга тӱрмеге барып келгенинеҥ ӧскӧ…

Фронтовиктердиҥ кезигиниҥ ырызы тартып, ороонныҥ башкараачылары солунган кийнинеҥ не-неме келишкен ле. Ол тоодо пенсия-акча, јадар јурт-тура, кӧлӱктерди акча тӧлӧбӧзинеҥ алары ла о. ӧ. Ӧрӧкӧндӧрдиҥ бойлорына ол болуштардыҥ кезигин тузаланар кӱчтери јетпеген де болзо, бала-баркаларына једишкен. Бу улус ол јер-алтайына комыдал јок јӱре бергени коомой бо?

А. КАЧАКОВ,
Улаганнаҥ