Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

Олордыҥ ат-нерези ундылбас!

08.05.2018

Улу Jеҥӱниҥ кӱниле колбой, Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда турушкан ат-нерелӱ јерлештерим керегинде бичиир деп санандым. Кан-Оозы аймактыҥ Кӧзӱл јуртыныҥ школында бежинчи класста ӱренип турарымда, бистиҥ школго јиит ӱредӱчи, Лев Тадаевич Казакпаев, иштеп келген. Ол бистиҥ класстыҥ башкараачызы болгон. Ол бойы Кара-Суу јурттыҥ кижизи. Ӱредӱчибис, сӱреен кӧп кычырган кижи, биске сӱреен јилбилӱ куучындайтан. Лев Тадаевич оныҥ јерлештериниҥ тоозында тыҥ санаалу ла јарлу улус болгоныла оморкоп јӱретен. Ол тоодо Герой ат-нерелӱ јерлештери болгон. Тоедов Jелмек — Социалистический Иштиҥ Геройы, Ч. К. Кыдрашев — Горно-Алтайский облисполкомныҥ председатели, партияныҥ обкомында иштеген, В. Т. Папитов — колхозтыҥ председатели болгон, А. А. Матыков ло В. В. Папитов — школдыҥ алтын медальду баштапкы ла выпускниктери, О. С. Казакпаев, С. С. Темеев ле ӧскӧлӧри де.
Бистиҥ ӱредӱчи јуучыл јерлештери — Темирей Токурович Казаков (Совет Союзтыҥ Геройы) ло Михаил Колоевич Ялбаков керегинде база кӧп куучындайтан.

Jалтанбас кайучыл
М. К. Ялбаков 1917 јылда чыккан. Ӱредӱниҥ кийнинде черӱге барып, 1940 јылда јанып келген. Jуу башталарда, 1941 јылдыҥ кӱзинде фронтко атанган. Кайучыл болгон. Бир катап јажытту документтерлӱ «тил» экелер јакару алгандар. Эки конокко ол најыларыла кожо ӧштӱниҥ турган јерин, мылтык-јепселин, посттордыҥ солынган ӧйин ширтеген. Тӱнде кайучылдар адырманду эмиктерди ӧдӱп, ӧштӱниҥ јерине кирген. Каруулды јоголтып, керектӱ документтерлӱ полковникти олјолоп, штабка экелгендер. Кызыл Чолмон орден, баштапкы ла кайрал, јерлештиҥ тӧжинде јалтырай берген.

Орел јаар ичкерлеште тыҥ јуу-согуштар болгон. Ондый јуу-согуштыҥ бирӱзинде сержанттар Ялбаков, Сапченко, рядовой Егоров ӧштӱниҥ дивизиязыныҥ генерал-лейтенантын «тил» эдип олјологон. Ӧштӱниҥ тылына кайучылдардыҥ чыгары кӧптӧгӧн. Ӧштӱ, совет черӱниҥ калапту табаруларына чыдашпай, там ла кӱнбадыш јаар кайралаган. М. К. Ялбаков јуучыл ат-нерелери учун Кызыл Чолмон, Мактыҥ 1-кы ла 2-чи степеньдерлӱ, Ада-Тӧрӧл учун јууныҥ 1-кы ла 2-чи степеньдерлӱ ордендериле, «За отвагу» медальла кайралдаткан.

Jуу башталып турарда, 13 кайучыл болгон, учында 3 јуучыл арткан. Jууныҥ кийнинде украин Бойко, И. Я. Ермаков ло М. К. Ялбаков суру-адрестериле ӱлешкен. Баштапкы ла катап олор 1971 јылда Москвада тушташкан. Бойко ол тушта отставкадагы генерал-майор болгон.

Совет Союзтыҥ Геройы
Темирей Токурович Казаков Мӧндӱр-Соккондо чыккан, Кара-Сууда чыдаган. Ол јашта ада-энези јок арткан. Jуу башталарда, фронтко бойыныҥ кӱӱниле барган. 1942 јылдыҥ тулаан айында Тӱштӱк-Кӱнбадыш фронтко келген ле танктарды јоголтор артиллерийский 507-чи полктыҥ орудиезиниҥ наводчиги болуп јуулашкан. Ат-нерелӱ јуулажып, ол шыркалаткан. Госпитальдыҥ кийнинде ол Сталинградский, Тӱштӱк, Украинский, Белорусский фронтттордо јуулашкан. «За оборону Сталинграда», «За отвагу» медальдарла кайралдаткан.

Jууныҥ учкары коркышту от-калапту јуу-согуштар ӧткӧн. Ӧштӱниҥ тылында стратегический пункттарды ла коммуникацияларды колго алар табараачы группада јуулашкан младший сержант Казаков бойыныҥ ат-нерезиле аҥыланган. 1945 јылдыҥ чаган айыныҥ 30-чы кӱнинде бу группага Фрейдерберг каладаҥ ыраак јокто пехотала кожо калага кирер јакару эдилген. Темирей орудиениҥ божогон командирин солыган, оныҥ орудиези ӧштӱниҥ тӧрт танкын, бир самоходный уй мылтыгын ла ӧскӧ дӧ орудиелерин, јетен солдадын ла офицерин јоголткон. Ландерберг каланы колго алар јуу-согушта нерелӱ тартышкан.

СССР-дыҥ Ӱстиги Совединиҥ Тӧргизи Т. Т. Казаковко Ленинниҥ орденин ле «Золотая Звезда» медаль тагып, Совет Союзтыҥ Геройыныҥ бийик адын адаар јӧп чыгарган. Ол 1946 јылдыҥ кӱӱк айында божогон.

Оны јолды јакалай агаштар эзедет
Григорий Тычинович Киндиков 1925 јылда Кайсын јуртта чыккан. 1942 јылда фронтко бойыныҥ кӱӱниле Тӧрӧлин корыырга барган. Jуучыл јолын Украинада Черниговский областьтаҥ баштайла, Польшаны, Чехословакияны, Венгрияны, Румынияны, Австрияны ӧткӧн. Аткырчы Киндиков 136-чы полкто јуулашкан. Днепр сууны кечер тушта шыркалаткан, орус најызы Березиков јаратка чыгарга болушкан. Госпитальдаҥ чыгала, ойто ло јуулашкан.
Олорды улайын ла «тилге» аткаргандар. Бир катап олор тӧрт немецти экелген. «Венгрияда аткырчы болуп, мен 9 офицерди јоголтком. Ол учун «За отвагу» медаль алгам— деп, фронтовик эске алынатан. — Фронтто кажы ла кӱн јылга бодолотон, ол качан да ӧтпӧстий билдирген. Jуу-согуштар ортозында бастыра санааларым айылым, јуук улузым, божогон најыларым керегинде болгон. Jуу-чак капшай божогон болзо деп сананатам. Немецтердиҥ јуучыл јепселдерин, техниказын кӧрзӧҥ, коркышту-у… Jе ӱй улузыс, кыстарыс, энелерис учун бис јеҥӱге бӱдӱп, ӧштӱге тыҥ калјурып, ийде-кӱч табып, ойто ло јуу-согушка кӧдӱрилетенис».

Г. Т. Киндиков Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ 2-чи степеньдӱ ордениле, Мактыҥ 3-чи степеньдӱ ордениле, «За отвагу», «За победу над Германией», «За освобождение Сталинграда» медальдарла, «Пролетарии всех стран, объединяйтесь» деп чолмонло кайралдаткан.

Григорий Тычинович 1946 јылда јанган. Шодоева Серафима Андреевнала јурт туткан, Кайсын, Кӧзӱл, Сугаш јурттардыҥ школдорында иштеген. Ол ӱренчиктериле кожо Сугаштаҥ ала Абай јурт јаар јолды јакалай чаалдар отургускан. Агаштар јолды јакалай эмдиге туруп јат. Кижи јок, је олор оны ӱргӱлјикке эзедип тургулайт.
Фронтовик тогус балалу, кӧп баркаларлу. Олор Улу Jеҥӱге ӱлӱзин јетирген адазыла, карган адазыла јолду оморкоп јӱргилейт!

Jӱрер кӱӱн ойто ойгонгон
Кӧксуу-Оозы аймактыҥ Ак-Кобы јуртында 1920 јылда чыккан фронтовик Буксуй Кергилович Арбынов јуртаган. Ол Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ ӧйинде курчудагы Ленинградты корулаган. Кайучыл болгон. Олордыҥ отрядында башка-башка укту, мӱргӱӱл јаҥду јуучылдар јуулашкан. Ончолорын јеҥер, тӧрӧл јерин ӧштӱге бастыртпас, балдарын, ӱй улузын, энелерин олјого бербес деген кӱӱн-амаду бириктирген. Ол јиит уулдар Улу Jеҥӱ учун бойын да карамдабай, јалтанбай тартышканын бойыныҥ кӧзиле кӧргӧн. Ленинградтыҥ алдындагы јаан јуу-согушта ӧштӱниҥ ичкерлежине јол бербей тартыжып, јеҥ јастанган комсомолдордыҥ ат-нерези качан да ундылбас! Jууга «Тӧрӧл учун! Кайра бир де алтам этпес!» деген кычырула кӧдӱрилгендер. Канла бектелген најылык эҥ быжу најылык. Ленинград јуу-согуштыҥ ӧртине курчаткан, је оны корулаган јуучылдардыҥ јеҥӱге јӱткимелин не де токтодып болбогон.

Б. Арбыновтыҥ эске алынганынаҥ:« Кышкыда бис командирдиҥ јакарузыла «тил» тудуп барганыс. Чаналу јӱргенис. Jе ол тушта јойу барар керек болгон. Темдектелген јерде, ончолоры чаналарын уштып ийерде, мен минага базып ийгем. От-алыжу, оноҥ караҥуй… Госпитальда санаам кирерде, будым јогын сезип ийгем. Меге ол тушта кандый кӱч болгонын айдар сӧс тӧ јок. Кӧрмӧстиҥ немецтери мениҥ будымды јип койгон. Мен бойымды болужы јок, кенек деп сескем. Айландыра јуу-чак, соок, торолош, су-кадык та улуска кӱчке келижет. Мен дезе, кенек, менеҥ кандый туза? Фронтто мен керектӱ болгом, эмди менеҥ нени аларыҥ… Мен кол салынар деп шӱӱгем. Jанымда шыркалу солдат јаткан, ол командир болгон эмтир. Ол мен јаар кӧрӱп јадала, мениҥ санааларымды билген чылап, мынайда айткан:« Сен не туйуксынып тургаҥ. Бир бут, эки кол артканына сӱӱнер керек. Айландыра кӧр: кӧс јок, эки колы эмезе буттары јок солдаттар јадыры. Бойыҥды кӧрзӧҥ, су-кадык эр, тӧрӧӧндӧриҥе јанып, эмди де узакка Тӧрӧлиске иштеериҥ».

Оныҥ бу сӧстӧри эмес болзо, слердиҥ ортогордо мен отурбас эдим. Госпитальда мен улайын ла Ак-Кобыны, кайыҥдарлу аралды, Кадынныҥ јарадында јараш јытту јодраларды, суу кандый јараш ла кӱчтӱ акканын эске алынар болгом. Сууда не аайлу балыктар! Тӧрӧӧн улус ончозы кӧстӧримниҥ алдына тура беретен. Jӱрер кӱӱним ойто ойгонгон. Jанар! Jанар!
Тӧрӧӧндӧрим ле јерлештерим мени сӱӱнчилӱ уткыгандар. Олор тирӱ јанганыма сӱӱнгендер. Мен бойыма агаш бут эдип алгам, баштап базарга кӱч болгон. Jе темигерге келишкен, иштеер керек болгондо. Меге кӱч болгонын бир де кӧргӱспегем, ӱй улус, каргандар, балдар — ончолоры ла бир де килемји јогынаҥ иштегендер. Мен дезе, солдат, меге кӱчтӱ болор керек. Ойто базып ӱренип алгам, атту јӱрерине ӱренгем, малчы болгом. Jакшы балдар чыдаткам, онойып ла јӱрӱм ӧткӧн».

Чын, ол качан да, кемге де комыдабаган — озогы совет таскамал. Ленинградты кӧп нациялу совет черӱ турумкай ла ат-нерелӱ корулаган. Ленинградтыҥ алдында совет калыктардыҥ карындаштык најылыгы кан ажыра бектелген. Фронтто до, тылда да бу најылык герман фашизмге удурлажа тартыжуда улу јаан ийде-кӱч болгон.
Санкт-Петербург — бӱгӱнги кӱнде ороонныҥ эҥ јараш калазы. Бистиҥ телекейде бир кижиниҥ санаа-кӱӱниле тудулган мындый калалар ас табылар. Ончо фронтовиктерди, тылдыҥ ишчилерин, јууныҥ ӧйиниҥ балдарын Улу Jеҥӱниҥ байрамыла уткып турум! Слерге быйан, јерге јетире бажырадыс!

С. ВАСИЛЬЕВА,
Кӧксуу-Оозы аймакта Сузар јурттаҥ

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина