Алтайдын Чолмоны

Агаш ээлем кыска ӧйгӧ орныгар аргалу

15.05.2018

2017 јылда јаҥы Агаш кодексти јаратканынаҥ ала онјылдыгы темдектелген. Бу кодексте Россия Федерацияныҥ агаштарын кымакай тузаланарыныҥ, корулаарыныҥ ла ӧскӱрериниҥ тӧзӧлгӧлӧрин салар тӧс ээжилер айдылган. Агаш кодексти јарандырары аайынча кандый иш ӧткӱрилет ле ӧскӧ дӧ сурактарга карууларды РФ-тыҥ Федерал Jууныныҥ Федерация Совединиҥ турчызы, ФС-тыҥ аграрно-аш-курсак политика аайынча комитединде экспертно-консультативный советтиҥ председатели Татьяна Гигель берет.

Кажы ла тергееге таҥынаҥ ајару
—Татьяна Анатольевна, РФ-тыҥ агаш ээлеми јанынаҥ бӱгӱнги јасактар керегинде нени айдараар? База кандый јасактар керектӱ болуп јат?
—Агаш кодексти јаратканынаҥ ала 10 јылдыҥ туркунына ого 40 тӱзедӱ эдилген. Олорло кодекске јаҥы бажалыктар, јаҥы ӱӱр тизимдер кийдирилип, агаш ээлемди ӧскӱрериниҥ тӧс ууламјыларын јасакчы кеминде аайлаштырган.
Агаш кодекстиҥ 10 јылдыгына учурлай, Госдумада ӧткӧн парламентский угуштардыҥ туружаачылары, Агаш кодекс агашты турулталу ла кымакай тузаланары аайынча тӧс јасак деп билип, мында јетире иштейтен сурактарды темдектегендер. Бис дезе, Госдуманыҥ кийдирген јасактарыныҥ ӱлекерлерин кӧрӧрин баштап ийдис. Ол сурактар — агаш фондтыҥ јерин федерал кеминде мензинерин корыыры, государственный ла муниципал јаҥдардыҥ чыдуларын ылгаштырары, агаштарды шиҥжӱлеерин, корыырын ла орныктырарын јарандырары, онойдо ок ол сурактар бу бӧлӱкте керектердиҥ ачык болорын бийиктедериле колбулу.

2018 јылдыҥ чаган айыныҥ 9-чы кӱнинеҥ ала агаштыҥ арендазыныҥ јӧптӧжӱзин тургузар тап-эрикке аукциондор электронный бӱдӱмде эдилерин јараткан федерал јасак чыду алынган. Агаш ээлемде база учурлу нормативно-правовой акт — ол «РФ-тыҥ агаш колбулар јанынаҥ тергеелерге берилген чыдуларын бӱдӱрерге РФ-тыҥ тергеелери ортодо федерал бюджеттеҥ субвенциялар ӱлештирериниҥ методиказы». Быјыл кандык айдыҥ 20-чи кӱнинде аграрно-аш-курсак политиканыҥ комитеди бу комитетте агаш комплекс аайынча экспертно-консультативный советле кожо бу суракла јуун ӧткӱрген.

Оныҥ туружаачылары — Минар-бӱткенниҥ, Генеральный прокуратураныҥ, Чоттоор палатаныҥ, РФ-тыҥ 20-деҥ ажыра тергеелериниҥ, билим ле јондык биригӱлердиҥ чыгартулу улузы, Росагашээлемниҥ башкартузы — методикада айдылган ээжилер агаш ээлемниҥ ӧзӱмине камаанду сурактарды толо кӧргӱспейт деп, бирлик шӱӱлтеге келген. Кажы ла тергееге башка, таҥынаҥ ајару керек. Текши шӱӱлтеле болзо, агаштарды корулаары, корыыры ла орныктырары аайынча иштердиҥ чыгымдарыныҥ нормативтерин федерал кеминде чокымдаар керек.

Стратегияла иштеери тӱгенбеген

—Россия Федерацияныҥ башкарузы эмди Россия Федерацияныҥ агаш комплексин 2030 јылга јетире ӧскӱрериниҥ стратегиязын белетейт. Планду ӧй ас эмес пе — јӱк 10 јыл?
—ЭКС-тыҥ эксперттери, мен бойым да бу документти башка-башка јерлерде шӱӱжеринде кӧп турушканыс. Профессионалдардыҥ, агаш ээлемниҥ јарлу билимчилериниҥ шӱӱлтелерине тайанып, Россия Федерацияныҥ 60 тергеезиниҥ бӱдӱреечи ле јасакчы јаҥдарыныҥ јӧмӧлтӧзиле стратегияныҥ ӱлекериниҥ бӧлӱктери аайынча шӱӱлтелер эдилген. Олор РФ-тыҥ промышленность ло саду аайынча министрине аткарылган. Узак куучын-јӧптӧжӱлердиҥ ле баштанулардыҥ кийнинде бистиҥ шӱӱлтелер ајаруга алынып, стратегия агаш ээлем, агашпромышленный производство, тӧрӧл машиностроение ле билим иш деген тӧс бӧлӱктерле кезектей ле толтырылган.
Ондый да болзо, стратегияныҥ калганчы бӱдӱми биске јарабайт. Оныҥ учун стратегияныҥ ӱлекериле ишти улалтадыс.

Ар-бӱткенниҥ кӧмзӧзин тузаланар
—Агашпромышленный комплекс керегинде куучындар кӧбизинде ле агашты белетеери ле оноҥ не-неме эдери керегинде ӧдӧт. Агаш ээлемде база неге ајару эдер керек? Слер агаш аразында ӧзӱмдер керегинде нени айдарыгар?
—Россияда ар-бӱткенниҥ аш-курсак ӧзӱминиҥ кӧмзӧзи (јиилектер, мешкелер, кузуктар) байлык. Окылу јетирӱле, эҥ јарлу ӧзӱмдердиҥ тузалангадый кӧмзӧзи 7,4 млн тонна, а биологиялык кӧмзӧзи — 13,4 млн тонна. Ар-бӱткенниҥ бу байлыктары эл-јонныҥ су-кадыгына јарамыкту аш-курсак болуп, јаан јонјӱрӱмдик ле экономикалык учурлу. Jе олор онойдо ок јурттардыҥ эл-јонына кирелте экелер аргалу.

Бисте аш-курсак ӧзӱмдерди тузаланары сӱреен јабыс кеминде. Оныҥ тӧс шылтактары — ол агаш инфраструктураныҥ коомой ӧзӱми, агаш аразыныҥ ыраагы ла једерге кӱч болгоны, аҥылу заготовительный пункттар јогы, кооперацияныҥ коомой ӧзӱми, онойдо ок квалификациялу специалисттер јок болгоны.

Оныла коштой јерлик ӧзӱмдер белетееринде тап-эрик ээжилер тургузарында једикпестер бар. Агашту јерлерди арендага аларын јазадары чӱмдӱ ле узак, баалу болуп јат. Инвестициялар эдерге јилбӱ база јок, агаш ла калан јасактарда удур-тедир ээжилер бары база салтарын јетирет.

Ӧзӱмдер белетеерин, не-неме эдерин ле садарын јарамыкту кемине јетирген тергеелердиҥ јакшы ченемелин шиҥдеп, тузаланар керек деп бодойдым. Онойдо ок потребкооперацияныҥ ӧзӱмин јеткилдеп, ярмаркалар тӧзӧӧчи тергеелердеҥ база ӱренер керек. Бу суракта аргачылыктыҥ ла јаҥныҥ ижин бириктирери учурлу.

Экинчи тыныш
—Бӱгӱнги айалга ончозына јарт: јасактардыҥ коомойы, агаш-байлыкту деген тергеелерде сырьеныҥ астаганы, агашка транспортту једери кӱч болгоны ла о. ӧ. Ондый да болзо, Слер Россияныҥ агашпромышленный комплексиниҥ келер ӧзӱмин кандый деп кӧрӧдигер?
—Чын, калганчы 25 јылда агашпромышленный комплекс ороонныҥ экономиказында учурын јылыйткан. Агаштар кӱйет, агаштарла иштери астаган, агаш ээлемде јолдор тудулбайт, агаш корулаар ишчилердиҥ тоозы там астаган, агашпромышленный комплекстиҥ ороонныҥ ВВП-зына кирелтези 3,5 катапка астады. ЛПК-ныҥ ончого јуук бӧлӱктериниҥ рентабельнозы јабыс. Комплексти 2020 јылга јетире ӧскӱрериниҥ стратегиязы сакыган турултазын бербеген. Оныҥ учун бӱгӱн профессионал ишчилердиҥ ајарузы ЛПК-ны 2030 јылга јетире ӧскӱрериниҥ стратегиязына эдилет. Мен бодозом, агаш ээлем орныгар, кыска ла ӧйгӧ орныгар аргалу.

Ондый болзын деп, чокым бир чук иштер ле пландар керек, агаш аразында јолдор тудар, транспорттыҥ ла производствоныҥ инфраструктуразын эрчимдӱ ӧскӱрер керек. Бис бӧлӱктеги билимди, тӧрӧл агаш машиностроениени тыҥ орныктырар, агаш аразында иштерди эрчимделтер учурлу. Государство аргачылыктагы агаштыҥ байлыктарынаҥ јаан кирелте алар тап-эриктӱ.

—Слер Россия Федерацияда агаштаҥ туралар тударыныҥ келер ӧйи керегинде нени сананып туругар? Бу ууламјыны јасактарла канайда јӧмӧӧр?
—Агаштаҥ туралар тудар промышленность — ол тӧрӧл стройиндустрияны ӧскӱрериниҥ иженчилӱ ууламјызы деп бодойдым. Россияда агаш туралар тудары удаган ла јаҥжыккан ууламјы. Калганчы јылдарда ол экинчи тыныш алынат. Jе ондый да болзо, агаштаҥ туралар тудары текши строительстводо соҥдоп јат. Бистиҥ агаштаҥ туралар тудары јанынаҥ шӱӱлтелеристиҥ кӧбизи ајаруга алынганы јакшы. Быјыл тулаан айдыҥ 19-чы кӱнинде премьер-министр агаш турага кредиттер берери јанынаҥ јеҥилтелерди јараткан. 2018 јылда заводто јазалган агаш тураларды садып аларына кредиттерге субсидиялар берери јарадылган. Субсидиялар заводто јазалган тураларга суруны тыҥыдып, олорды эдерин кӧптӧдӧр учурлу.

Онойдо ок агаш туралар тударын ӧскӱргени ороонныҥ агаш байлыктарын тузаланар, экономиканыҥ агаш туралар тударында тузаланган эп-аргаларды (стройматериалдар чыгарары, энергетика, транспорт, ЖКХ, тузаланаачыларга товарлар эдери) канча катапка кӧптӧдип, мультипликативный тузазын бийиктедер арга берер.

Нина ВАСИЛЬЕВА