Алтайдын Чолмоны

Албатызын азыраган ӧзӱм

15.05.2018

Кандык-кӱӱк айлар сыраҥай ла калба јуур ла садар ӧй. Азый бу ишти Чой ло Турачак аймактардыҥ улузы бӱдӱрген болзо, эмди калбаны јуурга республиканыҥ бастыра аймактарынаҥ улус келет. Онызы јарт, бӱгӱн кӧп улуста иш јок. Олор калба јууп, эмеш те болзо акча иштеп алат.

Ӧткӧн неделениҥ пятница кӱнинде калба јуур иш канайда ӧдӱп турганын кӧрӧргӧ, бис, редакцияныҥ бир канча улузы, Карасук јурттаҥ ыраак јокто Аксай деген јерге јетире барып јӱрдис. Горно-Алтайсктаҥ Чой јаар барган јолло јӱргендер јолдыҥ јанында кӧлӱктер турганын, ол ло јолды јакалай калба садып отурган улусты кӧргӧн лӧ болбой. Бис тал-тӱште барганысты темдектейин. Тискинчибистиҥ маҥтадыжы да тӱрген. Оныҥ учун једетен јерге тӱрген барганыс. Келеристе, јолды јакалай эки ӱй кижи отурган. Бойлорын Турачак аймактаҥ дежип, ады-јолдорын айдарынаҥ чек мойножып, јууп алган калбазын биске садарга база тыҥ ла ченешкен. Олордыҥ айтканыла болзо, калба јуурга кече келгилеген. Бу јерде баштапкы катап. Jууп алган калбазын бир эмештеҥ садып ийгендер. Эмди калганчы арткан он беш тудамды сададылар.
Jолдыҥ јанындагы кырда, агаштардыҥ ортозында, анда-мында палаткалар турат. Jе олордыҥ јанында улус кӧрӱнбейт. Байа ӱй улустыҥ айтканыла болзо, бастыразы ла калбалап јӱре берген. Удабастаҥ толо рюкзактарын ла сумалдарын јӱктенип тӱшкилеер.

Удабай байа палаткалардыҥ бирӱзиниҥ јанында кыймыгуларды кӧрӱп, оныҥ јанындӧӧн ууландыс. Jедип барзас, эки уул туру. Бирӱзи Кебезеннеҥ, экинчизи Экинурдаҥ Эркеш Тоенов эмтир. Уулдардыҥ айтканыла болзо, мында калбалап турган улустыҥ тоозы јӱстеҥ ажа берет. Оноҥ до кӧп болгон, је эки кӱн кайра калбаны аларга келип турган садучылар, калба кӧп деп, баазын бир тудамы учун 25 салковойго јетире тӱжӱрерге ченешкен. Чугулдажып туруп калбаны 35 салковойдоҥ алгандар. Оныҥ учун бу ӧзӱмди јууп, акча иштеп аларга келген улустыҥ кезиги, кирелте болбос, калас ӧй ӧткӱрерис дежип, јангылай берген.

Бу эки уул мынаҥ да озо јылдарда калбалаган. Бу ишти бажынаҥ ала учына јетире јакшы билгилеер. Керек дезе, былтыр адын да экелип калбалаган болтыр. Jуунадылып турган бу ӧзӱмниҥ кеми астай берзе, баазы кӧдӱриле берер деп, олор билер.

—Бойоор до сананзаар, таҥла туруп, 5-6 километр јер ӧдӧдиҥ. Кырга чыгып, калбаны јууган кийнинеҥ, ууры тӧртӧн-бежен килограмм рюкзакты јӱктенген, ойто кайра беш-алты километр јер ӧдӧргӧ келижет. Бис калбаны тӱрген јууп турган болзобыс, мында јажы јаандай берген улус бар, олорго кӱчке келижет — деп, Эркеш айткан.
Бир рюкзак калбаны јууп алатаны јеҥил неме эмес. Ого кӧп ӧй барат. Уулдардыҥ айтканыла, олор јӱс тудамды кайда да 3,5 сааттыҥ туркунына јууйт.

Кырга бир чыгып, јууп алган калбаҥ, ас ла салза, бир муҥ салковойго садылар учурлу. Оноҥ јабыс болды ба — кирелте болбос. 1,5 муҥ салковойго садылганын кем јок деп айдар керек. Jиит, кӱчтӱ уулдар тӧртӧн-бежен килограммнаҥ экелип турган болзо, јажы јаанай берген улус астаҥ тажып турган эмей.

Калба јуур ӧй јаҥы ла башталып турарда, бир тудамныҥ бескези кайда да 150-200 грамм болгон. Эмди бу ӧзӱм јаандап калган ла бескези 500-600 граммга једе берет. Уулдар јолго чыгып, бир тудам-пучокты экиге бӧлип, кажызын ла сегизен-јӱс салковойго садып ийет. Андый учуралдар база болот.

Бир јерде мынча кире улус јуулган соҥында, кандый бир каршулу керектер болбозын деп, бери јаантайын ОМОН-ныҥ, полицияныҥ ишчилери келип барат. Олор калба јуунадып келгендердиҥ кажызыныҥ ла паспортыныҥ кӧргӱзӱлерин бичип алат. Документ јок болгондорынаҥ сабарларыныҥ отпечатокторын алгылайт. Мындый профилактикалык иштердиҥ шылтузында каршулу керектер темдектелбейт.

Эркештиҥ айтканыла болзо, калба јуунадып турган улус бастыразы ла бой-бойын билер. Кандый бир кижи калбаны тазылыла кожо јула тартып туруп јууган болзо, сӱрдӱрет. Андый ок кату каруу ууры эткенле болот. Оныҥ учун каршулу керектер темдектелбей турган эмтир. Бу уулдардыҥ јанында ла одуда эмеген-ӧбӧгӧн улус отурган. Олор Кан-Оозынаҥ келген. Былтыр бери база келип, бир айга чыгара калба јуугандар. Олор палатказын, тӧжӧк-јастыгын, курсак-тамагын, одынын бастыра кожо экелген. Байа эки уулга кӧрӧ, јаштары јаандай берген бу улуска калба јуунадары эмеш кӱчке келижип турган болгодый. Олор бери кандык айдыҥ 27-чи кӱнинде келген. Былтыргы ла чылап, бир айга чыгара јадарга јазанат. Ӧткӧн јылда экӱ бир айга 32 муҥ салковой акча иштеп алган. Бу улус ады-јолдорын айдарынаҥ јыга мойножып ийдилер.

Эркеш Тоенов колыла уулап, «ондо Оҥдой аймактаҥ, туку ондо Улаганнаҥ келген улус јадат» деп айдып турды. Мында Кош-Агаш аймактаҥ да келгендер бар эмтир. Иш јок улус кайда барзын…

Уулдардыҥ айтканыла, баштап агаш ээлемнеҥ улус келеле, садучыларды сӱрӱп, калбаны 65 салковойдоҥ алган. Олор база келер, калбаны бескелеп алар болгон. Jе оноҥ јылыйып калгандар.

Садучылар кайдаҥ келип турган деген сурагыска «кайдаҥ ла, Томсктоҥ, Омсктоҥ, Иркутсктаҥ, Красноярсктаҥ, Бердсктеҥ, Новосибирсктеҥ, Барнаулдаҥ, Бийсктеҥ, керек дезе Казахстаннаҥ» деген каруу алдыс.
Калба јуунадары јеҥил керек эмес деп ӧрӧ темдектедис. Jыландар, анчада ла шалјалар качалаҥын база јетирет. Бери келген улустыҥ кезиги аэрозольдорло јепсенген болзо, кезигинде не де јок. Уулдар калбаны ла јаантайын јиир керек, ол шалјаныҥ короныла тартыжар аргалу дешти. Эркештиҥ темдектегениле, олор шалјага тиштеткен кижини кӧрӱп јат. Байа кижиниҥ эди-каны изип баштайла, температуразы эки кӱнге улай тӱшпезе, эмчиликке аткарадылар.
Мында туалет те тудулган. Сӱрее-чӧпти бир јерге таштагылап турган эмтир. Байла, соҥында ол јуунадылып ташталар. Байа сӱрее-чӧптӧ аракыныҥ куру болуштопторы база јаткан. Калба јуунадаачылардыҥ кезигине эҥирлер ачу аш јогынаҥ ӧтпӧй турган болбой деген санаалу јанып ийдис.
Алтайыс албатызын база азырап ла јат. Jас келгенде, улус калба јуунадат, кӱскиде кузуктайт, јӱзӱн-башка јиилектер јууйт. Jаҥыс ла кичӱ Тӧрӧлисти сӱрее-чӧплӧ бӱркебектер.

* * *

Алтай Республикада калба јуунадар ӧй ӱч неделеге улалат. Бу ӧйдиҥ туркунына ол ӧзӱм кижиниҥ эди-канына тузалу витаминдерле толо болот. Ченемелдӱ јуунадаачылар бир сезонго кайда да 50 муҥ салковой кире акча иштеп алат. Олор јуунадып алган калбаныҥ бир тудамын садучыларга 40 салковойдоҥ садат. Байагы улус мынаҥ садып алган калбаны ӧскӧ тергеелерге апарып, тудамды 100-150 салковойдоҥ садат.

Калба јуунадарга кандый да јараду-бичик керек јок. Алтай Республиканыҥ ар-бӱткендик байлыктар ла экология аайынча министерствозы калба јуунадаачылардаҥ јаҥыс ла бу ӧзӱмниҥ тазылына тийбезин деп сурайт. Калбаны бир ле јердеҥ ӱч јылга улай јуунадарга јараар. Оноҥ эки јылдыҥ туркунына байа јер амыраар учурлу. Мынайда амыраткан јердеҥ соҥында база да јакшы тӱжӱм аларга јараар.

Калбаныҥ тузалу болгонын јаҥыс ла албаты медицинаныҥ эмес, је анайда ок јаҥжыккан да медицинаныҥ чыгартулу улузы темдектейт. Бу ӧзӱмде аскорбиновый кислота — С витамин кӧп.

Калба канча ла кире бийик кырда ӧссӧ, витамини анча ла кире кӧп болор деп чоттолот. Оныҥ јалбырактары, бӱрлери ле тазылы чесноктыҥ јыдыла јытанат. Не дезе, анда эфирный ӱс бар. Оноҥ башка ӧзӱмде белок, фруктоза, минеральный тустар, фитонцидтер, ол тоодо микробторды ӧлтӱрип турган аллицин де бар. Калбада бистиҥ эди-каныска тузалу болгодый конферол деген вещество барын база билип јӱрели. Бу вещество тамырларды, анчада ла коронарныйларын элбедет.

Бу ӧзӱмде бар веществолор канда холестерин јууларын буудактайт, јӱректи јакшы иштедет, канныҥ тебӱзин јабызадат. Оны кӧп јигенде, гипертония болбос. Кыскарта айдар болзо, бу ӧзӱмниҥ тузазы сӱрекей јаан.

Калба Тӧс Европада (Австрия, Бельгия, Чехия, Словакия, Германия, Венгрия, Нидерланды, Польша, Швейцария), Тӱндӱк Европада (Дания, Финляндия, Ирландия, Норвегия, Швеция, Великобритания), Тӱштӱк Европада (Румыния, Болгария, Югославия, Греция, Италия, Франция, Испания), Турцияда, анайда ок Украинада, Белоруссияда, Арменияда, Азербайджанда ла Грузияда база ӧзӧт.

Витаминдери кӧп бу ӧзӱмди кышкы уйкудаҥ ойгонгон айулар јиирге јакшызынат. Олор калбала јемзинип, ийде-кӱчин тӱрген орныктырат.

К. ЯШЕВ