Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

Блоггерлер бе эмезе профессионал критика ба?

15.05.2018

(Санкт-Петербургта ӧткӧн текшироссиялык форумнаҥ)
Культура — албатыныҥ чырайы. Оныҥ байлыгы элдеҥ ле озо кижинеҥ, бӱткӱл калыктаҥ камаанду. Тӱӱкизи тереҥ, культуразы бай албатыныҥ ӧзӱми бырчыт, келер ӧйи турумкай болоры јарт. Оны канайда апарары, јиит ӱйеге кандый эп-аргала, ууламјыла бектеери, улалтары база ла калыктаҥ камаанду. Бӱгӱнги кӱнде текши Россия ичинде культураныҥ ӧзӱми бийик кеминде деп айдарга јараар. Бастырајандай ӧткӱрилип турган ойын-маргаандар, концерт-эҥирлер, јаҥжыгуларла колбулу туштажулар орооныстыҥ кажы ла толыгында ӧткӱрилет. Ӱзеери Арасей ичинде јаткан кажы ла албаты бойыныҥ культуразыныҥ, јаҥжыгуларыныҥ орныктырарын орныктырып, ӧскӱрерин ӧскӱрет.

Темдек эдип бистиҥ тергеени алалы. 90-чы јылдардыҥ бажында Чага байрамысты орныктырып алдыс ла бӱгӱнги кӱнде ол тергеелик байрамдардыҥ тоозына кирет. «Эл Алтай» телекӧрӱлтеде де, эки республикан газедисте де культурала колбулу јетирӱлер јеткилинче бичилет. Ӧрӧги адалган элбек јетирӱлер эдер эп-аргалар да культураныҥ энчизин корып, оны албаты-јонго кӧндӱрезинеҥ јетирип тургандардыҥ тоозында. Культура аайынча министерствоныҥ ижин адабас арга база јок: оныҥ эл-калыкка эдип турган ижи сӱреен јаан ла учурлу. Кыскарта айтса, орооныстыҥ кӧгӱс байлыгы эмди тура бек.

Бир јанынаҥ сананза, культураныҥ ӧзӱми, келер ӧйи јаркынду, ол јанынаҥ эдилип турган иш кӧп лӧ јеткилинче. Jе балык бажынаҥ јыдып баштаар дегени, байла, чын. Текши ороон ичинде јадып турган ӧс калыктар ортодо культураныҥ ӧзӱми бийик кеминде болордо, бу ок ӧйдӧ Арасейдиҥ тӧс калазында, интеллигенцияныҥ ӧзӧги ле тӧзӧгӧзи болгон Санкт-Петербургта ла Ленинградский областьта айалга чала кӱч ле чочыдылу. Онызы јуукта Санкт-Петербург калада культурага учурлай ӧткӧн текшироссиялык форумда иле билдирди.

Бу туштажуда меге Алтай Республиканыҥ Jондык палатазыныҥ адынаҥ туружарга келишти. Эки кӱнниҥ туркунына ӧткӧн форумда тӧс сурак культура ла элбек јетирӱлер эдер эп-аргалар ортодогы колбуларга, аайлашпастарга ла оны чечерине учурлалган. 400 кижи турушкан бу јуун-туштажу, чындап та, кызу айалгада ӧткӧнин темдектеп салайын. Культураныҥ ӧзӱми мында тутакталып турганын, ӧзӱмине каршузын ла буудагын јетирип турган шылтактарды Санкт-Петербургтыҥ губернаторы Г. Полтавченко јуунныҥ бажында ла ачыгынча темдектеп салган:« Бис интеллигенцияныҥ ӧзӧги болгон адыста, бойыстыҥ культурабыстыҥ байлыгын јылыйтып браатканысты слер бойыгар кӧрӧдигер. Jӱзӱн-јӱӱр эҥирлердеҥ, туштажулардаҥ, интервьюлардаҥ туза ас. Мен сананзам, элбек јетирӱлер эдер эп-аргалар бистиҥ эдип турган ишке јилбӱзин јылыйтат, оныҥ учун форумда ол керегинде куучындашсабыс, јакшы болор эди».
Санкт-Петербургтыҥ Jондык палатазыныҥ јааны Н. Кукурузова губернатордыҥ айтканын јӧмӧп, ӧмӧ-јӧмӧ иштеер аргаларды тыҥыдарын база катап кӧрӧли деп кычыру этти.

Форум бир канча секциялардаҥ да турган болзо, је кӧп саба туружаачылар «культура ла СМИ» дегенине келген. Мен тергеелердиҥ адынаҥ сӧс айдатан учун, бу секцияда база туруштым. Мында озо ло баштап интеллигенцияныҥ тӧзӧгӧзи болгон кала бойыныҥ бу учурын јылыйтып браатканы темдектелди. «Литература бойыныҥ ӧйинде бистиҥ культураны сӱреен кӧдӱрген. Достоевскийдеҥ баштайла, Тютчевке јетире, јартап айтса, 100-ке шыку телекейлик учурлу классиктер культураны литература ажыра чындык кӧргӱскен, оныҥ да учун бис «баштапкы таҥмалу кала» деген атты кӧдӱрип јӱргенис. Jе бӱгӱнги кӱнде айалга кандый? Онызын слер бойыгар кӧрӱп јадыгар, јартабаза да кӧскӧ кӧрӱнет» — деп, кинорежиссер, продюсер, калыктыҥ сӱӱген актеры А. Тютрюмов база катап туружаачыларга баштанды.

Jербойыныҥ интеллигенциязы нениҥ учун кородоп турганы форумныҥ ортозында јарт боло берген. Кӧрӧр болзо, бӱгӱнги кӱнде мындагы культура эки јара бӧлӱнип калган эмтир: баштапкызы акча-манады кӧп бизнес-культура. Оныҥ тӧс ууламјызы – эмдиги ӧйдиҥ учуры, ӱредӱлик ууламјы јок кожоҥдоры (попса), суб-культура, анчада ла јашӧскӱрим ортодо сӱреен кӧп јайылган, јылаҥаш кыстар ла уулдар турушкан клиптер, граффити (стенеде бичилген учуры јарт эмес јуруктар), блоггерлер, ӧскӧ тилдеҥ келген сӧстӧр лӧ оноҥ до ӧскӧлӧри. Экинчи ууламјы – классикалык кӱӱлер, культураныҥ профессионал критиказы, драма, јаҥыс сӧслӧ, культураныҥ јаҥжыккан ууламјылары. Олордыҥ ортозында — элбек јетирӱлер эдер эп-аргалар. Бу учуралда кӧп лӧ саба сурактар СМИ-ге учурлалган.

Эки јанынаҥ арадаган сурактарга элбек јетирӱлер эдер эп-аргалар бир ле каруу јандырган: бисте кандый керегер бар? Чындап та… Эмдиги ӧйдӧ, качан ончо не-неме, кыймыгулар алаканча кептӱ тилбек чаазыннаҥ, акчанаҥ камаанду болуп каларда, кажы ла ӧмӧлик акча иштеер арганы баштапкы јерге тургузат. Акча – ол ишјал, јаҥы ӱлекерлер, ары-бери јол-јорыктар, иштиҥ кыймыгузы ла иш бойы. Акчалу предприятиениҥ эмезе јондык организацияныҥ ижи де эрчимдӱ. Олордыҥ тоозында элбек јетирӱлер эдер эп-аргалар. Журналисттиҥ этиказын буспазынаҥ, кажы ла јетирӱ-солунды чындык берери – корреспонденттердиҥ тӧс ижи. Олордыҥ јартамалы база чындык болгон.

«Коммерсантъ» газеттиҥ Санкт-Петербургтагы бӧлӱгиниҥ редакторы А. Ершовтыҥ айтканыла, журналисттер берилген материалды, анчада ла культурала колбулузын, јазымы јоктоҥ кычыраачыларга јетирет. «Jе кажы ла журналист озо ло баштап кычыраачыныҥ, ол эмезе кычырып турган аудиториязыныҥ кӱӱнине, јилбӱзине тайанып иштегенин ундыбайлы. Эмдиги кычыраачылар культурала тыҥ јилбиркебейт, оныҥ ордына телекей ичинде политикалык айалгала, ӧскӧ ороондордыҥ јӱрӱмиле јилбиркеп, јонјӱрӱмдик ууламјылу јетирӱлер кычырарга сӱӱйт, ол учун акча тӧлӧгилейт. Текши культуралык солундарды алза, биске келип турган материалдарды кыйалтазы јогынаҥ саладыс, кайда да кыскартадыс. Jе кезикте кандый бир байрам керегинде материал учун јаан акча тӧлӧӧр кӱӱндӱ улус келет. Олорго бистиҥ эжик јаантайын ачык» — деп ол јартады. Бир јанынаҥ чын. Jе чочыдулу айалга – карманы калыҥ улустыҥ јилбӱзи шак ӧрӧги айдылган баштапкы бӧлӱкке токтойт. Олор јаҥжыккан классикалык ууламјыны ажыра алтап, байагы јылаҥаш кыстарлу клиптер согорына ла оны телекӧрӱлте, газет ажыра таркадарына јаан акча саларга белен.

База бир јаан сурак культураныҥ критиказына учурлалган. Бӱгӱн профессионал критиктерге суру ас. Чынынча айтса, ӧйлӧ кожо олор бойыныҥ чыдузын јылыйтып салган. Буру олордо эмес, культураныҥ кубулталарында деп, форумныҥ туружаачылары темдектеди. «Блоггерлердиҥ шӱӱлтези, ширтӱзи – јаан јилбӱде, олор тӧрдӧ. Ундыбайлы, блоггер – ол бойыныҥ кӱӱнин чыгара айткан кижи. Ол профессионал эмес, тегин ле кычыраачы, тышкары базып јӱрген тегин кайракан. Оныҥ учун олордыҥ сӧзинде чындык јок. Ол ло Армен Джигарханянды алактар. Оныҥ эткен ижи, калыкка јетирген тузазы, Арасейдеги бийик тоомјызы, актер јайалтазы блоггерлердеҥ улам кайылып калды. Бӱгӱн бис албаты сӱӱген артисттиҥ кемле кожо конгонын, јатканын, билелик айалгазын, айрылышканын, јаргылашканын эрчимдӱ шӱӱжедис. Уйатту эмес пе?» — деп, балеттиҥ А. Вагановтыҥ адыла адалган орус Академиязыныҥ ректоры, Президенттиҥ культура ла кеендик аайынча Совединиҥ турчызы Н. Цискаридзе отургандарга баштанды. Театрал критиктер оны база јӧмӧштилер. Олордыҥ айалгазы база кӱч эмтир.

Профессионал критика бу ла кеминде барза, база беш јылдаҥ ол јылыйып калар деген чочыду бар болгонын форум кӧргӱсти. Тергеелердеги айалга јанынаҥ јетирӱни мен эттим. «Кудайга баш, бисте айалга сӱреен јакшы» деп, куучынымды баштадым. Кӧкип кӧпчитпедим де, карамданып астатпадым да, культурада айалга кандыйын тӧкпӧй-чачпай јартап бердим:« Бисте эки республикан газет, алтай-орус телекӧрӱлтебис, радио, балдарга учурлалган «Солоны» журналыс эрчимдӱ иштегилейт. Эки је ле деген талалык байрамдарыс бар. «Эл Алтай» ГТРК-да чӱм-јаҥдарга, культурага учурлалган берилтелер, рубрикалар база јеткилинче. Jаҥжыгуларысты јаҥдайдыс, келер ӱйеге артыратан, энчилейтен байлыктарыс каптыргада база толо. Элбек јетирӱлер эдер эп-аргаларла ӧмӧ-јӧмӧ иштейдис». Адакы учында бистиҥ Jондык палатаныҥ јааны Т. Кончеваныҥ «…калыктыҥ кӧгӱс-байлык курчузы эмди тура бек, ӧйдиҥ кубулталарына ла куулгазындарына, ӧштӱлердиҥ табарузына учына јетире турарына бис белен» деп айткан сӧстӧриле божоттым. Jуулган улус, анчада ла Москваныҥ ла Санкт-Петербургтыҥ чыгартулу улузы, јилбиркеп уктылар. Анчада ла кай, кайдыҥ учуры, оныҥ улалып келгени керегинде сурактар кӧп болгон ло олорго чындык карулар јандырарга келишти.

Адакы сӧсти Россия Федерацияныҥ Jондык палатазыныҥ качызы В. Фадеев алды. Валерий Александрович јондык ижиле колбой, «Первый каналда» «Воскресное времяны» ӧткӱрип турганыла јарлу. Элбек јетирӱлер эдер эп-аргалардыҥ чыгартулу кижизи ончо јетирӱлерди угуп, элдеҥ ле озо культураныҥ улузына баштанган. «СМИ ӱзе јетирӱлерди улуска јетирип јат. Мен сананзам, биске учуры јок ууламјыларла кӱӱн кайрал јогынаҥ тартыжар керек. Ол не дегени? Токтодып, олорго тӱҥей ле кӱчис јетпес, је олорго удура чыҥдыйы бийик туштажулар, эҥирлер ӧткӱрер арга бисте бар. Тем алгадый клиптер согор, јашӧскӱримге јаҥжыккан классикалык жанрларды сӱӱри аайынча јаҥы эп-аргалар бедиреер керек. Ончо не-неме биледеҥ башталып турганын оҥдойлы. Айыл-јуртта таскаду, јартамал иш јаштаҥ ала ӧткӱрилбезе, чӱми јараш ойын-концерттеҥ де, јаҥжыгулардаҥ да туза болбозы јарт. Оныҥ учун бастыра иш-керекти бойыстаҥ баштайлы деп кычырып турум. Бу јанынаҥ РФ-тыҥ ла талалардыҥ јондык палаталары ижин эрчимделтер» — деп, В. Фадеев куучыныныҥ учында айткан.

Секцияда ижимди тӱгезип, «Газеттер, журналдар, олордыҥ келер ӧйи» деген секцияда туружар ӧй база болды. Jе ол керегинде келер номерлерде.

А. САБИН,
АР-дыҥ Jондык палатазыныҥ культура, элбек јетирӱлер эдер эп-аргалар, экология ла јондык биригӱлер аайынча камызыныҥ башкараачызы

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина