Алтайдын Чолмоны

«Балдарарды спортко экелигер…»

18.05.2018

Газедистиҥ бӱгӱнги номеринде кычыраачыларысты самболо Россияныҥ спортыныҥ узы, Алтай Республиканыҥ нерелӱ тазыктыраачызы Айабас ЯЙТАКОВЛО таныштырадыс.

—Jаҥжыкканы аайынча озо баштап бойыҥ керегинде куучындап ийзеҥ?
—Мен 1984 јылда Горно-Алтайск калада чыккам. Адам Мӧҥӱнчи Яковлевич бойы тазыктыраачы, энем Вера Васильевна узак јылдарга бухгалтер болуп иштеген улус болор. Кожо чыккан Айас карындажым ла Чечек сыйным бар. Сегизинчи класска јетире 7-чи таҥмалу школдо ӱренгем. 11-чи классты 6-чы таҥмалу школдо божотком. Школдыҥ кийнинеҥ Новосибирскте јолдордыҥ ла колбулардыҥ Сибирский государственный университединде таможенный керекке ӱренгем. 2006 јылда ӱредӱмди тӱгезип, јангам. Бир јылдаҥ тазыктыраачыныҥ ижин бӱдӱрип баштагам. Мында иштегеним он јылдаҥ ажа берди. Тазыктыраачыныҥ ижи меге јарайт. Оогош балдарла, јаан уулдарла иштейдим. Ӱренчиктеримнеҥ ӱч кижи Россияныҥ јуунты командазында болгон. Олор: Герман Токарев, Айвар Ямончиряев ле Айабас Яграшев. Он кире кижи Россияныҥ спортыныҥ узыныҥ нормативин бӱдӱрген. Тургуза ӧйдӧ тазыктыраачыныҥ ижиле колбой республиканыҥ олимпий спортшколыныҥ директорыныҥ ӱредӱ-спортивный иш аайынча ордынчызыныҥ ижин бӱдӱредим. Билелӱ, эш-нӧкӧримле кожо бир бала чыдададыс.

—Спорт сеге не дегени?
—Мениҥ санаамла, спорт кижиле јаба, јӱрӱминде кожо барар, оныла тудуш болор учурлу. Бистиҥ улуста кандый эди: спортло јаҥыс школ, институт ӧйинде тазыктырынадылар. Оныҥ кийнинде биле тӧзӧп, ишке чыкканда, спорт улустыҥ јӱрӱминеҥ араайынаҥ јылыйып калат.
Бисте муҥдар тоолу темдектер бар: качан тӧртӧн јашту уулдар спортло тазыктырынып, бийик једимдерге једет. Олор јӱрӱминде де једимдӱ улус болуп јат. Оныҥ учун оогош балдарды спортло тазыктырынарын таштабазын деп таскадарга кичеенедим. Кийнинде билелерин корып ийер, байа бир тоомјылу эрлер болзын деп. Спорт — ол дисциплина, бойын тудунып билери. Ӱренчиктеримди тазыктырулардаҥ алган билгирлерин тегин улуска удура тузаланбазын деп ӱредедим. Алтай уулдарды ла кӧдӱрер деп, албаданып јадым (каткырат).

—Спорт сеге не болуп турганын јартадыҥ. Эмди, айса, самбо сеге не болуп турганын айдып берериҥ?
—Самбо мениҥ јӱрӱмимде коркышту јаан учурлу. Адам тазыктыраачы учун, кӱӱнзе де, кӱӱнзебе де, самбо деген сӧсти оогоштоҥ ала угарга келишкен. Самбо ло дзюдо меге спорттыҥ баштапкы јерде турган бӱдӱмдери болуп јат. Ол спорттыҥ конкурентный, российский бӱдӱми. Бистиҥ тергееде самбо сӱрекей јакшы ӧзӱм алынат. Мында аймактарда иштеп турган тазыктыраачылардыҥ ӧткӱрип турган јаан ижин темдектеер керек. Олор кийнинде турулталар экелип турган спортчыларды тазыктырып баштайт. Алтай Республикада самбоныҥ федерациязы бир јаан ла нак биле, ӧмӧлик болуп јат. Бис бой-бойысты јӧмӧп јадыс.

—Тургуза ӧйдӧ тазыктырып турган улустыҥ тоозы канча?
—Бӱгӱнги кӱнде мен ӱч группаны тазыктырадым. Баштапкы группада јаан уулдар, ол тоодо спорттыҥ устары, кандидаттар — бастыра он эки кижи. Орто группада 11-13 јашту он бала јӱрет. Оогош группада 6-7 јашту 15-16 кижи тазыктырынат. Мында јаҥыс ла уулдар эмес, кыстар да бар.

—Сениҥ санааҥла, самбо качан бирде спорттыҥ олимпий бӱдӱмдерине кирер бе, кирген соҥында, олимпий ойындардыҥ јеҥӱчилдери болгодый јерлештерис бар ба?
—Мен сананзам, самбо спорттыҥ олимпий ойындарыныҥ программазына кыйалтазы јоктоҥ кирер. Не дезе, ол јаҥыс ла Россияда ла Азияда эмес, бастыра јер-телекей кеминде ӧзӱм алынат. Телекейдиҥ чемпионаттарында ла первенстволорында туружып турган ороондордыҥ тоозы јылдаҥ јылга кӧптӧйт. Бисте дезе самболо олимпий ойындардыҥ јеҥӱчилин таскадарына керектӱ бастыра айалгалар тӧзӧлгӧн. Школ, тазыктыраачылар, самбоныҥ ӧзӱминиҥ тӱӱкизи, аргалар бар. Келер јуук ӧйдӧ кийдирилген болзо, ол биске јаан сӱӱнчи болор эди. Jе бу ок ӧйдӧ конкуренция сӱрекей јаандай берерин база оҥдоор керек.

—Бисте спорттыҥ бу бӱдӱмиле телекейдиҥ јеҥӱчили бар…
—Эйе, Виталий Уин — телекейдиҥ јеҥӱчили. Бу јаан маргаанда экинчи ле ӱчинчи јерлерге чыккан спортчыларыс бар. Текшилей алза, бисте телекейлик маргаандардаҥ онго јуук медаль бар.
Кандый ла једимге једерге, тыҥыда иштеер керек. Ол ло јайалта — ишти јеҥип болбос. Учы-учында тӱҥей ле иш јеҥер. Иш, чыдамкай кӱӱн-санаа, бойын спортко беринери, тоомјы ла дисциплина јаантайын једимдерге, турулталарга экелер. Оны керелеген кӧп темдектер бар. Качан кижи дисциплинаны буспай, коркышту иштеп турза, јакшы турулталарга једет. Тазыктыраачы дезе байа спортчыга једимдерге једерге болужат. Ол кайда да спортчыны тӱзедет, кайда да јӧмӧжӧт. Jедим озо ло баштап спортчыныҥ бойынаҥ камаанду. Оныҥ учун спортло тазыктырынарга келген уул эмезе кыс бийик једимдерге једерге турган болзо, тыҥыда иштеерге белен болор учурлу.
Спортло тазыктырынган, эди-каны, кӧгӱс-кӧрӱми бек улус јӱрӱминде де једимдӱ болот. Олорды ишке де јакшы аладылар. Бисте тазыктырынып турган кӧп тоолу уулдар МВД-да, ФСБ-да, ОМОН-до ло ӧскӧ дӧ ийделӱ структураларда иштегилеп јат. Спортчыларды јаантайын тооп ло баалап турганын база ундыбайлы. Оноҥ, кижи спортло тазыктырынып, кандый бир једимдерге јетпезе де, ол оныҥ јӱрӱмине качан да артык болбос.

—Тазыктыраачы болуп узак ӧйгӧ иштеп келериҥде, мындый сурак берейин. Кандый бир јайалталу уулчакты кӧрӱп, оны бойы тазыктырар, ӧскӧ тазыктыраачыларга бербес деген тартыжулар слер ортодо болуп јат па?
—Айса болзо, кайда да болуп турган. Jе бисте андый ачык тартыжулар болбой јат. Мен бойым кандый бир јайалталу уулчакты бойыма тартып аларга качан да албаданбагам. Байа уулчак тазыктырынып јӱрӱп калар, а тазыктыраачы-коллегаларыҥла кожо оноҥ ары иштеер керек. Кемди де блаажатан деген оҥдомол бисте јок.
Бала бойы ӧскӧ тазыктыраачыга барарга албаданып турган учуралдар болуп јат. Андый бала биске келген соҥында, ого «озо баштап сениҥ тазыктыраачыҥ биске телефон согуп, сени божодып јатканын айтса, бис сени тазыктырып баштаарыс» деп айдадыс. Орустап айткажын, интригалар болбос учурлу. Тегин де бистиҥ, алтайлардыҥ, тоозыс ас болзын.
Профессионал спортто андый учуралдар болуп јат. Анда тазыктыраачы профессионал спортчыны тазыктырганы, белетегени учун јаан ишјал алат.

—Сен бойыҥ база кӱрешкеҥ эмезиҥ бе?
—Эйе, мен С. Н. Грушинде тазыктырынып баштагам. Сергей Николаевич РФ-тыҥ физический культуразыныҥ нерелӱ ишчизи, Россияныҥ нерелӱ тазыктыраачызы болуп јат. Бу кижи мени кӧпкӧ ӱреткен, мен оны јаантайын тооп јӱредим. 10-11-чи класстарда адамда тазыктырынып баштагам. Новосибирскте ӱренеримде, Россияныҥ нерелӱ тазыктыраачызы С. В. Плотниковто тазыктырынгам. Су-кадыгымла колбой тӧрт кире операция эттирткем. Оныҥ учун јаан једимдерге једерге келишпеген. Тазыктыраачыныҥ ижине келип, тазыктырынарын таштабагам. Мынайып, ӱренчиктериҥе спаринг-партнер болодыҥ, анайда ок олорго тем кӧргӱзерге кичеенедиҥ.
30 јаштуда самболо Россияныҥ спортыныҥ узыныҥ нормативин бӱдӱргем. Ол ло јылда Россияныҥ јуунты командазына ӱч спортчы, спорттыҥ алты узын ла Европаныҥ призеры Айвар Ямончиряевти белетеген учун Алтай Республиканыҥ нерелӱ тазыктыраачызы боло бергем.

—Тургуза ӧйдӧ кандый маргаандарга белетенедер?
—Дзюдоло ӧдӧтӧн Сибирьдиҥ ле Россияныҥ чемпионаттарына белетенедис. Бистиҥ иш бӱткӱл јыл туркунына ӧдӧт. Ӱредӱлӱ јылда балдарла, студенттерле иштеп турган болзос, јайгыда ӱредӱ-тазыктыру иштер, лагерьлерде сборлор ӧткӱредис.

—Адакыда кычыраачыларыска кӱӱнземелиҥ?
—Спортты сӱӱгер, јандырузы кыйалтазы јоктоҥ болор. Балдарарга, јуук улузыгарга тем болугар. Балдарарды спортко беригер. Мында кандый бӱдӱмге берерге турганар учурлу эмес, учурлузы — спорт ло болзын. Бисте грек-рим кӱреш тыҥ ӧзӱм алынган. Анайда ок спортивный акробатика ӧзӱм алынат. Спортло тазыктырынарына керектӱ бастыра айалгалар тӧзӧлӧт — спортивный площадкалар, стадиондор, футбол ойноор јалаҥдар тудулат. Балдарарды компьютердеҥ, планшеттеҥ, телефонноҥ айрып, спортко, тазыктыраачыларга экелигер. Бойор до тазыктырыныгар.

—Ачык-јарык эрмек-куучын учун быйан болзын.
—Слерге быйан.

К. ЯШЕВ