Алтайдын Чолмоны

Jарангыштарыс — јааналарыстыҥ энчизи

18.05.2018

Оогошто кӧп кыстардыҥ баштапкы јарангыштары чейне чечектиҥ ӱренинеҥ учукка тизип, бойы эткен јинјилер болгон. Чейне чечек бойы да кандый јараш! Узун, јаан, кӧскӧ илинер кыскылтым јалбырагаштарлу, ортозында јылдыстый сап-сары кӧстӱ — чын ла арканыҥ чечектериниҥ кааны. Оныҥ да учун алтай улус кыстарын бу чечектиҥ адыла адап турган эмей — эҥ ле эҥ болзын деп.
Эмдиги ӧйдӧ ӱй улуска јараш болорго не јок деп айдар: јӱзӱн-башка ӧҥдӱ, стильдӱ кийим, кандый ла косметика, cӱркӱш-кремдер, керек дезе, кижиниҥ чырайын чек солып салгадый косметикалык эп-аргалар.

Олордыҥ ортодо кижиниҥ кажы ла кӱнге, айалгага келиштире талдап алган сӱр-кеберин тӱрген ле јеҥил јаркындадып ийерге эҥ кӧп тузаланган эп-арга — ол оок јарангыштар болбой. Сыргалар, јӱстӱктер, јинјилер, эрекендер, браслеттер, брошкалар ла о. ӧ. — мыны ончозын сӱӱбей турган эпши јердиҥ ӱстинде јок болбой. Магазиндерде витриналарда кандыйы јок деер!? Олорды јӱк ле кӧрӱп алзаҥ да, кӱӱниҥ кӧдӱриле бергендий…

Бӱгӱнги бистиҥ куучыныс ӱркене-јинјинеҥ јӱзӱн-башка јарангыштар эдип турган, республика ичинде ады-јолы јарлу боло берген майман сӧӧктӱ јайалталу келин Чейнеш Саданчикова (јайаандык ады Чейнеш-Ӱркене, URKENE) керегинде. Оныҥ бойыныҥ колыла эткен кулондоры, сыргалары, эрекендери магазиндерде садылып турган алтын-мӧҥӱндеринеҥ чыҥдыйыла артпас, јаражыла олордоҥ до тыҥ деп, кӧп улус менле јӧпсинер болбой.

— Бисерге јилбиркежиҥ качан, недеҥ башталган, айса болзо, билеҥде база мындый ус улус бар болор бо, куучындап берзеҥ, Чейнеш?
— Мен јаштаҥ ла ала албатылардыҥ бойыныҥ (этнический/этникалык) кӱӱзиле, кийимиле, чӱмдӱ эдимдериле, јарангыштарыла јилбиркегем. Анчада ла Индияныҥ, Африканыҥ, Азияныҥ ороондорыныҥ улузыныҥ ла уичоли деген индей калыктыҥ культуразыла јилбиркежим тыҥ болгон. Анайып, Индияны, Китайды, Тайландты бойымныҥ кӧзимле де кӧрдим. Индияда јорыктап, кӱнбадышта Далай Ламаныҥ Дхарамсала деген резиденциязында болуп, тӧбӧттӧрлӧ танышкам. Олордыҥ тыш бӱдӱми, кийген кийими, культуразы бистийине тӱҥей, тӧп, токыналу улус деп билдирди. Индиецтерле тӱҥейис ас та болзо, олордыҥ јӱзӱн-јӱӱр јарангыштары, јӱзӱн-башка ӧҥдӱ кептери меге база јилбилӱ болды.
Jердиҥ ӱстинде кандый ла албатылар бар, кажызы ла аҥылу, кажызы ла баалу… Бис те бойыстыҥ культурабысты ундыбай, таштабай, кӧдӱрип апарып јадырыс. Алтай кеп-кийимис калганчы ӧйдӧ орныктырылып јат дезем, тӧгӱн болбос болбой. Коо сынду јиит кыстар алтай бӧрӱгин кийген барып јатса, кӧрӧргӧ кандый јараш, оморкодулу. Jаҥыс ол сӱр-кеберге келиштире су-алтай јарангыштар јетпей турган деп меге билдиретен. Мыны шӱӱп-кӧрӱп, кажы бир эп-аргала бойымга ондый јарангыш эдип кӧрӧр деп сананып јӱретем.
Баштапкы баламды чыдадып турган амыралтада отурала, тӱӱнип, шиденип, макрамеле, бисерле узангам. Эҥ ле тыҥ кӱӱнимге бисер кирген, јарангыштар эдер амадумга да ол ончо материалдардаҥ јакшы келишкедий болгон, мениҥ санаамла. Араайынаҥ, баштапкы айландырып ӧргӧн эрекендер (жгут), браслеттер колдоҥ чыгып баштаган. Олор ончозы јуук улузымга сыйлалган.

— Эҥ јаражын, эҥ сӱӱгенин бойыҥа артыргызып салган болбойыҥ?
— Jок, мен ӧдӱги јок ӧдӱкчи (каткырат). Сӱӱгени бар деп айдалбазым, је меге јуугы бар. Экинчи баламды карындап тура, ого кабай кожоҥдор кожоҥдоп, кыс улустыҥ јӱрӱмин, эне кижиниҥ учурын билип, баланыҥ ла энезиниҥ курчузын, энези балазыныҥ коручызы деп сананып, алтай улуста энениҥ ле баланыҥ коручызы Умай-Эне мени ле балдарымды корып турганын сезип јӱретем. Бу ончо кӧргӧним санаамда эбелип, сескеним кӧзимге кӧрӱнип, чаазында јуралып, «Умай-Эне» деген коручыл-јарангыш эдилген.
Баштапкы «Умай-Эне» деген кулондор оогош бӱдӱмдӱ болгон. Jе олорды да Интернетте бӱктеримге саларымда, кӧп улус јараткан, бийик баалаган сӧстӧрин бичиген. Эмди «Умай-Энени» бажынаҥ ала сананган некелтелерле јаан, узун, оноҥ до јараш эдип салдым. Башка да укту таныштарымныҥ сураганыла оны бурят, славян, казах кептӱ эдип јазайдым. Иштерим эмди орооныстыҥ Москва, Сахалин, Санкт-Петербург, Томск, Новосибирск калаларында, Францияда, Германияда, Монголияда, Турцияда јорыктайт.

— Jараш кӧргӧниле, бийик баалаганыла коштой кезик улус сениҥ авторский иштериҥге тӱҥейлежип, олорды чике кӧчӱрип (ӧткӧнижип те деп айтсам, чын болор) бойлорына да, садуга да эдимдер эдет. Бу айалгала колбой нени айдарыҥ?
— Jе ондый учуралдар болбос аргазы јок болбой. Эҥ ле озо — ол улуска сӱрекей јараганыныҥ темдеги деп сананадым. Мен кажы ла ижимди аҥылу баалайдым. Иштеримде чыҥдыйы бийик чешский, японский бисерди, стеклярусты, хрусталь јинјини тузаланадым. Кажы ла «Умай-Энени» эҥ оок ӱлӱзине јетире јурап аладым: чегедектӱ болор бо, кӧгӱспектӱ бе, эки тулуҥду ба айса бир бе, тулуҥыныҥ учында тана ба айса јыламаш па… Оны чӱмдеп, јурап, јазап турзам, кӱӱним кӧдӱриҥилӱ, санааларым бийик болот. Ээзи болор кижиге јакшыны кӱӱнзеп, бисердиҥ кажы ла ӧҥин, јуруктыҥ учурын ого келиштирип, кийнинде јарангыш- эдим ээзине коручыл болзын деп албаданадым. Оныҥ учун, јажырбай айдайын, чала-была, чалаҥ эдип салган копияларды кӧрзӧм, ижим карам болот.

— Чын айттыҥ, Чейнеш, улуска иштериҥ сӱрекей јараган. Мен де сенеҥ ӱренер эдим. Бисер ӧрӱшле јилбиркеген улусты ӱредер кӱӱн бар ба сенде?
— Бисерге ӱредерге кӱч, материал сӱрекей оок. Кезикте эдимниҥ јаан ӱлӱзин эдийеле, јазап кӧрзӧҥ, башка ӧҥдӱзи кирип калган турар. Ол тушта ӱзе чечип, јаҥыдаҥ баштаарга келижет. Чыдамкай ла кижи чыдажар, тыҥ ла кӱӱндӱ кижи ӱренип алар. Тургуза ӧйдӧ амадап ӱредер санаа јок. Jе келер ӧйдӧ не болорын кем билер. Чындап та, тергеебисте ӧткӱрилген кӧрӱлерде туружып турала, тоолу катап мастер-класс бергем.

— Эл музейде «Утонченный бисер» деп адалган номинацияда турушкан иштериҥди кӧргӧм. База кандый керек-јарактарда, кӧрӱлерде туружып келдиҥ, эске алып ийзеҥ?
— 2016 јылда «Толкун» јондык биригӱ јиит дизайнерлердиҥ ортозында Интернет ажыра ӧткӱрген «Бойыҥныҥ тазылдарыҥды билип јӱр!» деп адалган кӧрӱ-маргаанда туруштым. Ондо иштерим «Утонченный бисер» деген номинацияга кирип, Эл музейде кӧргӱзилген.
2017 јылдыҥ јайында Экологияныҥ јылына учурлай Алтай Республиканыҥ башчызыныҥ, башкарузыныҥ председателиниҥ сыйына кӧрӱ-маргаанда туружып, «Лучшее сувенирное изделие» деген номинацияда баштапкы јерге чыктым.
Ол ло јылдыҥ кӱӱк айында «Музейдеги тӱнде» бойымныҥ эдимдеримниҥ баштапкы дефиле-кӧрӱзин ӧткӱрдим. Кулондордыҥ ла сыргалардыҥ «Умай-Эне» деп јуунтызы ол тушта «Талай Эне» деп адалган. Нениҥ учун дезе, мениҥ јайаандык јолым эне болгонымла ачылган. Эне болгоным — меге јаҥы јӱрӱм, сӱӱжиле, карузыла, килемјизиле толгон талай.

— Талай — учы јок. Сенде эмди де кӧп јаҥы јайаандык шӱӱлтелер, амадулар бар болбой, ӱлежериҥ бе бисле?
— Санаалар бар эмей база: јаҥы материалдарды тузаланар, иштиҥ јаҥы эп-аргаларын, аайын табар, башка эдимдер эдер… Jаҥы иштер, јаркынду керектер эмди де кӧп деп иженедим. Jе ол ончозы бойыныҥ ӧйинде келер.

— Ӧй деериҥде, декретный амыралтада да болзоҥ, бала-баркага, айыл-турага ӧй керек ле… Ого ӱзеери улустыҥ јакыганыла иштензеҥ, база ӧй керек. Айылда улузыҥ, эш-нӧкӧриҥ сениҥ бу узаныжыҥга канай кӧрӧт, болужат па?

— Jайаандык адымды сананыжып тапкан кижи — эш-нӧкӧрим. Ол мениҥ баштапкы кӧрӧӧчим, болушчым. Бис экӱ алтай культурабыс учун «оорып» јӱрген улус, оныҥ учун јаҥы нени де баштазам, ӱзе иштерим алтай этникалык ууламјылу болор.

— Куучыныстыҥ учында сениҥ эдимдериҥди баалаган, сен чилеп узанар санаалу улуска, кычыраачыларыска нени айдар кӱӱниҥ бар?
— Кажы ла кижи јӱрӱмге аҥылу јайалталу келген, оныҥ ачылар бойыныҥ ӧйи бар деп бӱдедим. Бу узаныжымла кожо мен јаҥы телекейге киргемдий, јӱрӱмге кӧрӱмим элбеген, албатымныҥ, тӧрӧлимниҥ тӱӱкизине јилбӱӱм тыҥыган. «Озологоны — от алар, кыймыктанганы — кыр ажар!».

— Jилбилӱ каруулар учун быйан, Чейнеш.

Э. КУДАЧИНА