Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

«Алтайдыҥ бичигине» јилбӱ јаан

22.05.2018

М. В. Чевалковтыҥ адыла адалган эл библиотека јаҥжыкканы аайынча «Алтайдыҥ бичиги» деген байрамды кӱӱк айдыҥ 14-17 кӱндеринде ӧткӱрди.

Бу байрамды эл библиотека 2013 јылдаҥ ала Алтай Республиканыҥ культура министерствозыныҥ јӧмӧгӧниле ӧткӱрет. Шак мындый талалык учурлу ӱлекердиҥ шылтузында бичик кепке базып чыгараачылар ла кычыраачылар ортодо ачык-јарык айалгада тузалу куучын-эрмек јылдаҥ јылга јаҥжыгу болуп улалат.
Кӧдӱриҥиниҥ окылу ачылтазында бичик-биликке учурлалган байрамныҥ туружаачыларын Алтай Республиканыҥ культура аайынча министриниҥ ордынчызы Светлана Пешперова, Алтай Республиканыҥ Эл Курултайыныҥ депутады Аржан Иташев, балдардыҥ «Солоҥы» журналыныҥ баш редакторы Кӱлер Тепуков уткыды.

—Бичик качан да бойыныҥ учурын јылыйтпас. Jаан ӱйениҥ, онойдо ок јаш ӱйениҥ улузы бичикле кожо ӧскӧн, таскаган, бӱгӱнги де кӱнде олор јакшынак јилбӱзине чындык артат. Ӧзӱп јаткан јашӧскӱрим Интернетке кирип, электрон бичиктерге, сӧзликтерге јайылат. Алтынга бодолду ӧйдиҥ, чактыҥ балдары тӧрӧл тилиле кычырган, куучынданган, сананганын чыгара айткан. Бӱгӱнги кӱнде ӧйлӧ кожо ада-энелердиҥ де, балдардыҥ да тӧрӧл тилине кӧрӱми кубулып јатканы карамду. Jе ондый да болзо, бичиичиниҥ јураган сӧзи јаанныҥ-јаштыҥ јӱрегине конот, кӧксин ачат — деп, айылчылар учурлу сӧзин айдып, Алтайдыҥ бичигине учурлалган байрамга ачык јол кӱӱнзедилер.

Бу байрамда јашӧскӱрим кӧп болды. Шак ла бу кӱндерде ГАГУ-да ӱренчиктердиҥ бастырароссиялык олимпиадазы ӧткӧн. Ол «Россияда јуртап јаткан калыктардыҥ (тӱрктер бӧлӱгиниҥ) тили ле литературазы» деп адалган. Шак бу олимпиаданыҥ ыраактаҥ-јууктаҥ келген туружаачылары «Алтайдыҥ бичиги» байрамныҥ окылу ачылтазында эрчимдӱ туруштылар. Мында, темдектезе, Башкортостанныҥ, Якутияныҥ, Тываныҥ, Хакасияныҥ ла оноҥ до ӧскӧ карындаш тӱрк калыктардыҥ ӱренеечилери, онойдо ок олордыҥ башкараачылары кычыраачыларды эл библиотеканыҥ тузалу байрамыла уткып, бичиктерин сыйладылар ла јаан кӧрӱле јилбиркеп таныштылар.

М. В. Чевалковтыҥ адыла адалган эл библиотеканыҥ фондына ӧткӧн јылда келген јаҥы бичиктердиҥ ширтемелиле библиотеканыҥ ишчизи Сырга Белеева таныштырды.
2017 јылда «Алтайда кепке базылып чыккан» деп кӧрӱге 100-теҥ ажыра бичик тургузылды: окылу, јартамал-справочный, билимдик, ӱредер, методикалык, чӱмдемел литература, онойдо ок периодикалык изданиелер ле дисктердеги, плакаттардагы документтер. Кӧрӱде онойдо ок кепке базаачы 15 организацияныҥ документтери ле таҥынаҥ чыгарылган бичиктер, республиканыҥ тыштында, туура јерлерде кепке базылган бичиктер толо тургузылды.
Быјылгы јылда бичиктердиҥ кӧрӱзине ӱзеери он муниципал тӧзӧлмӧниҥ ле каланыҥ газет-журналдары тургузылды. Ӧткӧн јылда «Алтайдыҥ Чолмоны», «Звезда Алтая» республикан газеттер тӧзӧлгӧнинеҥ ала 95 јылдыктарын темдектеген. Айдарда, кычыраачыларга газеттердиҥ юбилейлик номерлериле јууктада таныжар арга база болды. Мындый ширтемелдиҥ кийнинеҥ кычыраачы кӱӱнзеген бичигин ол ло тарый библиотекадаҥ алып кычырарына јарамыкту айалга болды.

Темдектезе, 2017 јылда эл билиотека Алтаистиканыҥ С. С. Суразаковтыҥ адыла адалган билим-шиҥжӱлик институдыла ӧмӧ-јӧмӧ Павел Кучияктыҥ чыкканынаҥ ала 120 јылдыгына «Наш Кучияк» деп бичик чыгарган. Бу бичикте баштапкы катап бичиичиниҥ «Каҥза-Бий» (1943 ј.) деген пьесазы јарлалды.
Республикан чӱмдӱ бичик кепке базар «Алтын-Туу» деп байзыҥ јурт кӧп тоолу бичиктериле толо таныштырды. Олордыҥ тоозында, темдектезе, калыктыҥ ады јарлу уулы Юрий Васильевич Антарадонов керегинде алтай, орус тилдерле белетелген «Алтайына учурлалган јӱрӱм» деп бичикти кепке базып чыгарган.
«Алтай Республиканыҥ ас тоолу тургун калыктарыныҥ јонјӱрӱмдик ле экономикалык ӧзӱми» деген программа аайынча Лазарь Кокышевтиҥ тизӱ бичиктериниҥ 4-чи томы чыкты. Бу бичикке оныҥ туујылары, сӧгӱштери, кокырлары, кӧчӱрмелери кирген.

Бу программала «Поучительные статьи в стихах на алтайском языке» деп бичик-альбом солун. Бичикте М. В. Чевалковтыҥ ӱредӱ, јакылта кептӱ чӱмдемелдери јарлалды.
«Алтайдыҥ бичиги» деген байрам ӧйинде Алтаистиканыҥ С. С. Суразаковтыҥ адыла адалган билим-шиҥжӱлик институды, ӱредӱчилердиҥ билгирин бийиктедер ле такып профессионал ӱредӱ берер талалык институт ӧткӧн јылда кепке базып чыгарган бичиктериниҥ билим-шиҥжӱлӱ иштериниҥ, онойдо ок ӱредер учебниктердиҥ, методлитератураныҥ таныштырузын ӧткӱрдилер.

Алтаистиканыҥ билим-шиҥжӱлик институды республиканыҥ баш билим тӧс јерлериниҥ бирӱзи болуп јат. Кӧрӱде тургузылган бичиктер таланыҥ билимчилериниҥ шиҥжӱлӱ иштериле таныштырды. Мында, темдектезе, «Алтай Республиканыҥ калыктарыныҥ этнокультуралык энчи-байлыгы» деген ведомственный адылу программала бир бӧлӱк билимчилердиҥ белетеген монографиязы ла кӧмзӧ документтердиҥ ле материалдардыҥ «Политические репрессии в Горном Алтае (с 1922-1953 г.г.)» деген јуунтызы керегинде јетирӱни кычыраачылар јилбиркеп уктылар.
Бу ла программа аайынча институттыҥ бир бӧлӱк билимчилери «Грамматика современного алтайского языка. Морфология» деген монография чыгарган. Институттыҥ директорыныҥ ордынчызы Наталья Тадышева билимчилердиҥ тургуза ла јуук ӧйдӧ белетеп чыгарган ла чыгарар иштери јанынаҥ элбеде айтты.

Тӧрт кӱнниҥ туркунына «Алтайдыҥ бичиги» деген байрамныҥ программазы байлык ла јилбилӱ болгонын кычыраачылар аҥылап темдектедилер. Темдектезе, балдардыҥ республикан библиотеказында «Чике тӧзине бурылып» деп адалып, калык чӱмделгезине учурлалган јайаандык туштажу ӧтти. Педколледжтиҥ ӱренеечилери алтай калыктыҥ кеп-кийимиле, оныҥ учурыла, јаҥжыккан ээжилериле јилбиркеп таныштылар. Библиотекарь Айана Талкыбаева кычыраачыларды калыктыҥ кеп-кийими керегинде, «Кеп-кийимниҥ јажыды» деп адалган бичиктердиҥ кӧрӱзиле таныштырып, јилбилӱ јетирӱлер этти.

Jайаан туштажуда алтай кеп-кийимди кӧктӧӧр «Буучай», «Алтын оймок» деген ательелердиҥ башкараачылары Кемине Сатунова, Баян Модорова алтай кептиҥ тӱӱкилик јолы, онойдо ок бӱгӱнги кӱндеги айалгазы јанынаҥ куучындадылар. Олор бойлорыныҥ кӧктӧгӧн кептерин кӧрӱге тургузып, кажы ла јиктиҥ, ӧҥдӧрдиҥ, бӧстиҥ, учуктыҥ учурын јартадылар.

Эл библиотекада кӱӱк айдыҥ 17-чи кӱнинде «Алтайдыҥ бичиги: кепке базып чыгарарыла, таркадарыла колбулу сурактар ла ӧзӧриниҥ аргалары» деп адалган кӱрее куучын ӧтти.
Кӱрее куучынныҥ туружаачылары таланыҥ бичик басма организацияларыныҥ ла Эл библиотеканыҥ бичиктер таркадарында ӧмӧ-јӧмӧ ижи керегинде библиотеканыҥ ишчизи Валентина Алексееваныҥ јетирӱзиле таныштылар. Бу иште республикан чӱмдӱ бичик кепке базар «Алтын-Туу» байзыҥ јурттыҥ учуры керегинде оныҥ баш редакторы Татьяна Туденева айтты. Ол онойдо ок «Алтын-Тууныҥ» ижи ле чӱмдемел байлыкты корыыры јанынаҥ ӧткӱрип јаткан ижиле элбеде таныштырды.

Республиканыҥ культура, онойдо ок ӱредӱ ле билим министерстволорыныҥ бичик басма ижи јанынаҥ оныҥ ишчилери Римма Минакова, Анжелика Шокшланова айдарда, «Алтайда кепке базылган» деген фестивальды ӧткӱрерине јасакберим ле бӱдӱреечи јаҥдардыҥ јӧмӧлтӧ-болужы керегинде јетирӱни Эл библиотеканыҥ јааныныҥ ордынчызы Марина Алушкина этти.
Татьяна Туденеваныҥ айтканыла, талада бичик чыгарып турган организациялар кӧп. Jе бу бичиктерди таркадары јанынаҥ сурак курч бойы артат. Алдында јылдарда бичиктиҥ эл-тергеелик магазиндери болгон. Олор ажыра бичиктерди, ӱредер учебниктерди, методлитератураны таркадарга јеҥил болгон. Бӱгӱнги кӱнде бичиктерди чыгарып, садары кӱчке келижет.

Кӱрее куучында кӧдӱрилген база бир сурак улус таҥынаҥ бойлоры чыгарып турган бичиктердиҥ чыҥдыйыла, оныҥ тыштын кееркедип јазаганыла, бичимелдерде учурап турган јастыраларла колбулу болды.
Бичик ак-јарыкка чыгып калза, Эл библиотекага кӧргӱзип јадылар. Бичиктиҥ ичи-тыштын билгир, чыҥдый јазаары јанынаҥ чокым ээжилер бар ине. Кееркедетен, јазайтан, такып кычыратан, тӱзедетен, эптештиретен аҥылу ӱредӱлӱ улус барын ундыбас керек.
Кӱрее куучында Алтай Республиканыҥ депутады, Эл библиотеканыҥ јондык совединиҥ турчызы Аржан Иташев туружып, курч сурактарды јӧмӧп, олорды парламентте, сессияда кӧдӱрери јанынаҥ сӧзин берди.
Туружаачылар јӱрӱмдик учурлу кӧп тоолу шӱӱлтелерди јарадып, јӧптӧдилер. Олордыҥ ортозында, темдектезе, јылдыҥ ла «Алтайда кепке базылган» деп байрам ӧйинде «Jылдыҥ эҥ артык бичиги» деген окылу сыйды јӧптӧӧр шӱӱлте јарадылды. Бичик басма организациялар ортодо «Эҥ артык ӱлгерлик јуунты», «Эҥ артык бичик — балдарга», «Эҥ артык кееркедилген бичик», «Алтайдыҥ ӱредер эҥ талдама бичиги», «Эҥ артык билим издание» деген ууламјылар аайынча кӧрӱ-маргаан ӧдӱп, јеҥӱчилдер кайралдадар.

Россияныҥ Бичиичилер, Журналисттер биригӱлериниҥ турчызы, АР-дыҥ нерелӱ журнализи, «Алтайдыҥ Чолмоны» газеттиҥ ченемелдӱ корреспонденти Нина Бельчекованыҥ 65 јажына учурлалган «Бичиичи-журналист» деген эҥир-туштажу база бийик кеминде ӧтти. Jарлу бичиичини Бичиичилер отогыныҥ адынаҥ бичиичи, журналист Таукен Яйтынов, поэтесса Мария Образцова, «Алтын-Туу» бичик басманыҥ адынаҥ бичиичи Токшын Торбоков уткыдылар. Татьяна Туденева мынаҥ озо кӧп јылдар туркунына «Алтайдыҥ Чолмоны» газетте кожо иштеген бу эпши керегинде кӧп јылу сӧстӧр айтты. Билимчи Эльвира Чинина, журналисттер отогыныҥ адынаҥ Наталья Ташкенова, Татьяна Тайтакова бичиичини, журналистти учурлу јажыла уткыдылар. Байлык ченемелдӱ, иштеҥкей, сӧстиҥ узы, јалакай ла јаан кӱӱндӱ Нина Баштыковнага бу эҥирде учурлу уткуулдар, јылу кӱӱнземелдер кӧп айдылды. «Jакшы кижиге јакшы сӧстӧр ары јанынаҥ бойы чыгар» деген канатту сӧсти бу эҥир лапту кереледи.

Оныҥ кийнинде «Алтайдыҥ бичиги» деген байрамныҥ јабылтазы болды. Бичикке учурлалган байрам туружаачыларга јакшынак кӱӱн-санаалар сыйлады. Бичик — билгирдиҥ бажы дегенин ол база катап бийик кеминде кӧргӱсти.

К. ПИЯНТИНОВА

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина