Алтайдын Чолмоны

БӦРӰКТӰ АРТКАН КЫСТАР

22.05.2018

Григорий Калкин
Кайран кыстар, эмди карган эјелер, 1923 јылда чыккан балдар! Слердиҥ јӱрӱмигер сӱрекей кату келишкен, слердиҥ ырызыгарды јуу ӱреп салган.

Слер 1941 јылда 18 јашту болгоныгар, бис дезе, слерле јажыт уулдар, Ада-Тӧрӧлисти корыырга Улу јууга атанганыс. Он сегис јашту кыстар ол тушта кайран кӧӧркийлерин јууга аткарып тура, качан да кубулбас сӱӱжи керегинде антыгарлу сӧстӧрин бергендер. Кыстар сӧзине турган, сакыган, је кару уулдары кайра бурылбаган. Олор Ада-Тӧрӧли учун агару тынын берген. Анда, кайда да ыраак талада, олордыҥ сӧӧгин јууп салган. Кайран ӱӱре-јелелери, кару кыстары олорды он, јирме, одус јыл сакып јадылар. Ол кыстар эмди бойлоры да 50 јaшты ашкылап калды. Jе јӱрегине кару уулдары ундылбаган, эмди де олордыҥ кӧзине јап-јаш, јараш, јиит бӱдӱштериле кӧрӱнет.
Андый јӱрӱмдӱ кыстар, эмди карган эјелер, јаҥыс та мениҥ тӧрӧл јуртымда бар эмес, олордый јӱрӱмдӱ улус кажы ла јуртта бар. Мен ол кыстардыҥ адын адабай, олордыҥ тегин де ачу-коронду јӱрегин ойгоспоско, бойымныҥ билеримди куучын ажыра бичип јадым.

Боом-Артыныҥ аралында кышкы угулат, анда та не болуп калган… Ийттердиҥ акшып турган тал-табыжы да коркышту. Тышкары ай-караҥуй тӱн, сунган колыҥныҥ сабары да кӧрӱнбес. Айвар ла Амыр, эки карындаш, сонуркагылап, эжиктен чыга јӱгӱрерге тургандар, јe энезиниҥ кезем ӱни олорды токтодып ийди.
—Тургакту јер дежетени чын турбай. Баш ла бол, кандый кӧӧркий алдага туттурды не? — деп, Марый эмеген коркыганынаҥ уулчактарын кармадай тудала, орынга апарып, тонло јаап салды. Оноҥ аланчыктагы кыстап салган арчынды меҥдей-шиҥдей алып, от јaap чачат. Анайып турганча, база ла кыйгы угулат. Эмди байагызынан јарт.
«Не болзо, ол болзын, отты ла ӧчӱрбес» — деп сананала, Марый эмеген турундарды ичкерледип, јарчааларды јалбырадып јатканча, кем де тибиреде маҥтатканча чакыга келип, адынаҥ тӱшти. Торсуктап барган ийттерди јакарган ӱни таныш угулды: чек ле Сарыйла ошкош. Эжиктиҥ кире конгон кижи чын ла Сарыйла болды.
Оҥ колында кызыл табылгы сапту камчы тудунган кысты кӧрӱп, Марый алаҥ кайкап сурады:
—Канайттыҥ, Сарыйла? Jӱӱлдиҥ бе? Ай-караҥуй тӱнде арат-чаматту јерге не кышкырып јӱрӱҥ?
—Кайда ол — Боом-Артыныҥ алдалары? Мен ӧнӧтийин кышкыргам, мени ары тайзын, јизин деп… Кайда ол, слердиҥ кӧрмӧстӧрӧӧр? О-о, калак, канайып јӱрейин, кайда барайын… Кижини фронтко апаратан болзо кайдар — деп, ачу-корон калактап, Сарыйла јаҥыртыктыҥ ӱсти јаар кӧҥкӧрӧ јыгыла берди.
—А кайттыҥ? Не болды, балам? Jаман табыш келди бе? Капшай айтсаҥ? — деп, Марый эмеген Сарыйланыҥ бажын сыймап, эрке ӱниле, јалынгаш айасту, сурап отурды.
—Эйе… Кара бичик келген… Jыгнаш… — деп айдала, торт ло багырып, ыйлай берди.

…Jуу башталганынаҥ бери бӱдӱн-јарым јыл ӧткӧн. Бу ӧйдиҥ туркунына канча айылда сыгыт болбоды деер. Марыйдыҥ бойыныҥ да јаан уулы јууда, ӧбӧгӧни ӧлуп калган, айылда дезе јалаҥ јаш балдар. Оныҥ учун не де болуп калган болзо, оны угарга эмди меҥдебей, карын, ӧкпӧзи ӧчкӧнчӧ ыйлап алзын деп, Сарыйлага килеп сананды.
Баш ла болзын, ол кара бичикке. Jууныҥ јылдарында улус похоронка келгенде, оны адаарынаҥ коркып, кара бичик дежетен. Сарыйла деремнеде болордо, почта келген. Почтальон келин дезе ол кара бичикти Jыгнаштыҥ ада-энезине береринеҥ коркып, Сарыйлага кӧргӱскен. Сарыйла дезе, кайран кӧӧркийиниҥ божогонына кородогонын улус кӧрбӧзин деп, эжикте турган адына минип алала, тӱниле тӧмӧн алдыра учурта берген эмтир.
Сарыйланыҥ кӧзине Jыгнаш ол ло кемзинчек, кеберкек чырайыла кӧрӱп, «Кара бичикке бӱтпе, ол тӧгӱн!» — деп айдып турган ошкош билдирет. Оноҥ эмеш токынап, Jыгнаштыҥ кудалаганын, ӧлӧҥ ижи божогон ло кийнинде той эдерис деп јӧптӧшкӧнин эске алынат. Оноҥ ойто ло ол кара бичик.

—Jок, ол тӧгӱн! Jыгнаш ӧлбӧгӧн! Андый ба, јеҥе? — деп, Сарыйла јеҥезиниҥ тӧжине кичинек бала чылап, јапшынып калды.
—Jуу божобогончо кандый да кара бичикке бӱтпе, балам. Jастыралар кӧп болуп јат. Ол Jӧгӧрийди былтыр ӧлӱп калган деп кара бичик келген, је оныҥ письмолоры эмдиге келип туру ине. Бӱтпе, сакы, балам. Фашисттердиҥ баштары кадар ӧй келер, ол тужында бистиҥ уулдарыс ончозы јангылап келер. Сакы, кунукпа, балам, — деп, јeҥези Сарыйланы токынадат.
…Айдыҥ учы. Оборотка табыштырар ӧй јууктап келген. Колхозто эмди фермалардыҥ заведующийлери ончозы кыстар. Олор јyyra барган эр улусты солыган. Сарыйла — МТФ-ныҥ, Бурсуй — ОТФ-ныҥ, Олый — КТФ-ныҥ заведующийлери, Jинјилей дезе малдыҥ докторы. Тӧрт кыс мал тоолоор дежип, Кара-Арканыҥ эдегиндеги турлуда јуулгандар. Арып-чылаган кыстарды кӧрӱп, айылдыҥ ээзи ӱй кижи айдат:
—Эх, чаалта! Оҥду-башту кыстар болзо, бу талкан јок чакрымды шолыратпай, эликтиҥ эдин тӱлип алган сайрап отургылайтан ине.
—Бистеҥ чӧкӧнип тураар ба? Taпca, таап та ийерис ле… — деп, Сарыйла каруу берген.
—Чындап та, бого чорт эдип отурар ба! Кезек-Тытты барып, агыртып келеек, кыстар! — деп, Олый туруп чыкты.
—Агыртарга турган болзогор, Кара-Суу чыксагар, артык болор. Анда элик толтыра. Айла, мылтык адар ырымым тартат, аайлашса, аайлажар да болор — деп, Марый эмеген кыстарды кӧкидип, аткарып ийди.

Марый ӧрӧкӧн ол кыстардыҥ кылыктарын сӱрекей јакшы билетен. Кыстар эмес кыстар. Ары-бери јорык јӱргенде, јарындарынаҥ мылтык айрылбас, албаты ортодо иштеп јӱргенде, тилдеринеҥ кокыр айрылбас кыстар болгон ине. Ээр салбаган эмдиктер ӱредип турганын кӧргӧн болзогор! Анчада ла аттаҥ јалтанбас коркышту кӱлӱк Сарыйла болгон. Су-эмдик аттарды эмеш ле оозын јaйa минген кийнинде, малчылар кӧчӱрип јӱpe беретен.
Эҥиргери тӱште Кара-Арканыҥ эдегинде той бодолду јыргал болды. Аҥдап барган кыстар эки куран адып экелген. Семис те курандар болгон, эт-јyy деген неме казанда толтыра бартылдап, кайнап турды.

—Кудай ла дезеҥ, мындый ырысту кӱн база болотон турбай. Карбайа кадып калган кејимим канга јибиди, кызара татап калган казаным ӱске уймалды. Быйан болзын, кыстарым, јакшынак кӧӧркий јacтыpa кӧрбӧзин слерди! — деп, Марый эмеген алкап турды.
—Артык кӧӧркий биске керек јoк. Бис бойыстыҥ кӧӧркийлеристи сакып јадыс. Бис олорды сакыырыс деп чертенгенис — деп, Олый айтты.
—Бистиҥ баштарыста нениҥ учун кара кураан бӧрӱктер, билереер бе, эјe? — деп, Jинјилей сурады.
—Калак, балдарым, кайдаҥ билейин. Jылу ла болзын деп кийип турган туру деп бодоп јӱрбей.
—O-о! Онызы секрет — деп, Сарыйла каткырат.
—Jе эмди анда не јажыт бар. Бис тоҥ ло јaш балдар эмес ине. Айдайын ба, кыстар? — деп, Бурсуй нӧкӧрлӧринеҥ јӧп сурады.
—Айтсаҥ а-а! — деп, Олый јӧпсинди.
—Бис Ада-Тӧрӧл учун Улу јyyra аткарар тушта кӧӧркийлериске чындык болорына чертенип, кайран уулдарыс кайра бурылып јанбаганча, кара кураан бӧрӱгисти баштаҥ чупчыбазыс деп сӧзис бергенис — деп, Бурсуй куучындап берди.
—Jуу божогон кийнинде јеҥӱлӱ јaнган кӧӧркийлериске удура базып, чертелгелӱ бӧрӱктеристи чупча тартып таштаарыс! — деп, Jинјилей јартады.
—Баш ла болзын, балдарым! Ол јeҥӱ деген неме качан болгой не? Jууга барган улус качан јaнгай не? — деп, улу тынып, Марый ӧрӧкӧн эликтиҥ эдин чыгарарга, тепшини оттыҥ јанына белетеп алды.

…1944 јылдыҥ кыжы. Кара бичиктер келбеген айылдар да артпай барды ошкош. Аксаал кезегине дезе тӧрт бичик келген. Оныҥ учун улус эмди ол кара бичиктерге чын ла бӱтпей барган. Кару најы кыстардыҥ да иженчизин кара булут базып барган.
Олыйдыҥ ла Jинјилейдиҥ кӧӧркийлери ӧлгӧн деп јетирӱ 1943 јылда келген. Эмди јаҥыс ла Бурсуйдыҥ кӧӧркийинеҥ табыш јок. Jе кыстар бир де эрмекке бӱдер кӱӱндери јок болгон. Олор улу јеҥӱни ле сакып јадылар. Jеҥӱле кожо олордыҥ уулдары јанып келер деп, иженип јӱргендер.
Колхозто арткан бала-барка, ӱй улус мал азырап, аш салып, бастыра ийде-чыдалын государствоныҥ поставкаларын бӱдӱрерине берип тургандар.

Кыстардыҥ башкарып турган фермалары јылдыҥ сайын государствого јӱстер центнер эт, муҥдар килограмм сарју, ондор центнер тӱк ле ноокы берип тургандар. Колхозтыҥ ижин башкарып турган эҥ артык комсомол кыстар Сарыйла, Олый, Бурсуй ла Jинјилей ВКП(б)-ниҥ членине киргендер.
Бистиҥ черӱ фашисттерди кӱнбадыш јаар ырада сӱрӱп баратканы сайын, улу јеҥӱниҥ ырысту кӱни јууктап келеткени иле билдирип турган. Коммунист кыстар да бир де олут јок. Олор колхозтыҥ мал-ажын, бастыра ижин башкарганыла коштой агитаторлор болуп, Совинформбюроныҥ јетирӱзин кӱниҥ сайын колхозчыларга куучындагылап турат. Фронттоҥ келген ӱч толыкту конверттерди ачып, каргандардыҥ карыккан јӱректерин кайылта кычырып бергилейт. Jуучылдарга јылу кийим јууганда, олорго јиптеҥ носок, меелей тӱӱгенде, кыстар кару кӧӧркийлерин адап, письмо бичийле, ичине салгылап койот.

Чын ла кайкамчылу неме. Кураан бӧрӱктӱ кыстар кӧӧркийлерин тирӱ болор деп сакыгылап та турза, олордоҥ бир де письмо келбес болды. Ол ок ӧйдӧ эки-јаҥыстаҥ аксак-бӱксектер јангылап турар боло берди. Олор тӧжинде ордендерлӱ, медальдарлу, кандый да солун, таныркулу ла тоомјылу болгон. Олорды ишке де бар деп айдарынаҥ јалтанарыҥ, јe фронттоҥ јанган кенектер бир де кӱн тегин отурбайтан. Тургуза ла ишке бойлоры баргылайтан.
…1945 јылдыҥ јазы. 9 май. Бу кӱн Сарыйла база ла деремнеде болгон. Улу јеҥӱниҥ једип келгенин радиодоҥ угуп, эки кӧзине эш неме кӧрӱнбей барган. Ол ээрлӱ адын минип алала, база ла тӧмӧн алдыра учурта берер кӱӱни келген. Jе учурал болуп, Олый, Бурсуй ла Jинјилей нӧкӧрлӧри једе конгылап келгендер. Jуу божогон!..

Улу Jеҥӱниҥ кӱнин бала-барка, бастыра албаты канча јылдыҥ туркунына аштап-суузаганын, арып-чылаганын ундып, акту јӱрегинеҥ сӱӱнчилу уткыгандар. Ол кӱн олордыҥ ортозында јок улусты эртен-бӱгӱн једип келер деп иженип тургандар. Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда ат-нерелӱ тартыжып, агару тынын берген деп бичик те келген улусты тӱҥей ле јанып келер деп сакыгандар. Олордыҥ ортозында бистиҥ кару эјелерис Сарыйла, Олый, Бурсуй, Jинјилей болгондор.
Албаты-калык Улу Jенӱниҥ он јылдыгын, јирме јылдыгын, одус јылдыгын байрамдагылаган. Кажы ла јуртта Ада-Тӧрӧл учун Улу јууга барала, ойто бурылбаган јуучылдардыҥ агару ады-јолы бичилген кереес-памятниктер, обелисктер тургузылган.

Jууны-чакты кӧрбӧгӧн јиит ӱйе ол памятниктердиҥ алдына тирӱ чечектер экелип салгылайт. Олордыҥ јанында кара кураан бӧрӱктӱ карган ӱй улус база тургулайт.
Билереер бе, олор кем? Олор Ада-Тӧрӧл учун
Улу јyy башталарда, 18 јашту болгон кыстар.
Олор — кару најыларын, кайран кӧӧркийлерин јyyга аткарала, сакып болбой, салымга бастырган ӧрӧкӧндӧр. Олорды, красноармеецтер чилеп ок, јyyныҥ шыразы, шырказы кескен улус. Олор качан да болзо кӱндӱде, тоомјыда болор учурлу. Олор јaш ӱйеге јаан јӱрӱмниҥ јозогын, јолын кӧргӱскен ветерандар болуп јaт. Олорды ундыырга јapaбac.