Алтайдын Чолмоны

Бир тӱн — билгир телекейинде

22.05.2018

А. В. Анохинниҥ адыла адалган эл музей тӧзӧлгӧнинеҥ ала 100 јылдыгына «Музейдеги тӱн» деген кӧдӱриҥини кӱӱк айдыҥ 18-чи кӱнинде ӧткӱрди.

Эл музейдиҥ эжиги алдында айылчыларга, кӧрӧӧчилерге каланыҥ 1-кы таҥмалу кӱӱлик школыныҥ оркестри байрамдык уткуулын сыйлады. Мында ла, тепсеҥде, ретро-кӧлӱктердиҥ кӧрӱзи ӧтти (ээзи таҥынаҥ аргачы С. Захаров, «Лидер» такси). Бала-барка кӧлӱктерге отурып, фотого тӱжӱп, сӱӱнчи, кайкал мынаҥ ла јолын алынды.
Кӧдӱриҥиниҥ окылу ачылтазында кайчы А. Г. Калкинниҥ «Маадай-Кара» деген кай чӧрчӧгиниҥ ӱзӱгин Ратибор Ялатов эске кычырарда, бастырароссиялык ла калыктар ортодогы кӧрӱ-маргаандардыҥ јеҥӱчили Добрыня Сатин топшуурыла ойноп јӧмӧди. Онойып, ӱч баатыр, Маадай-Кара, Ратибор, Добрыня, музейдеги тӱнниҥ куулгазын ийдезиле, кӱӱзиле кӧрӧӧчилердиҥ кӱӱн-санаазын кӧдӱрди, курчу-куйагын бектеди.

«Музейдеги тӱн» деген кыймыгуны ӧткӱрер баштаҥкайды ЮНЕСКО-ныҥ музейлердиҥ калыктар ортодогы Соведи эткен. 1997 јылдаҥ ала Европаныҥ калаларында кӧдӱриҥи кӱӱк айдыҥ 18-чи кӱнинде, Музейлердиҥ калыктар ортодогы кӱнинде, темдектелет. Онойып, јилбилӱ ӱлекер Россияда баштапкы катап 2002 јылда ӧткӧн. Кӧдӱриҥиниҥ амадузы эҥ ле озо јииттердиҥ бош ӧйин олорго тузалу, јилбилӱ эдип ӧткӱрерин тӧзӧӧри болгон. Jе бу ишти, музейлердеги энчи-байлыкты, јондыктыҥ јӱрӱминде музейлердиҥ учурын јаҥжыкпаган эп-аргала (тӱнде) таныштырары болуп јат.
Музейдеги тӱнниҥ байрамын бисте ӧткӱрери 2007 јылдаҥ ала јолын алынып, бӱгӱнги кӱнге јетире бийик кеминде ӧткӱрилет. Байлык ченемел јылдаҥ јылга тыҥып јаранат, Музейдеги тӱнниҥ гран-кыйулары элбеп, најылары кӧптӧп јатканын ӧткӧн байрамдык тӱн лапту кереледи.

Туулу Алтайда баштапкы музей 1918 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 29-чы кӱнинеҥ ала башталган. Качан Каракорум — Алтай Земский Управа оныҥ јааны болгон јурукчы Г. И. Чорос-Гуркинниҥ баштаҥкайыла Сибирьдиҥ јарлу краеведи Н. Гуляевтеҥ палеонтологиялык, археологиялык ла баалу таштардыҥ јуунтыларын аларда.
Алтай Туулык Дума бойыныҥ баштапкы ла кӱндеринеҥ ала албатыныҥ культуразын, ӱредӱзин, бойыныҥ тилине ӱредерин орныктырар амадула иштеп баштаган. Онойып, ӱредӱчилердиҥ курстары, эки бийик баштамы училищелер, гимназия ла музей ачылган. Бу ишти Андрей Анохин баштаган. Шак ла А. Анохинниҥ башкартузыла ойрот музей краевед кыймыгуныҥ тӧс јери боло берген. Ол баштапкы ла катап ар-бӱткендик байлыкты, археологиялык кереестерди, мында јуртап јаткан албатыныҥ јадын-јӱрӱмин, јаҥжыгуларын шиҥжӱлеери аайынча билим тӧзӧгӧлӱ экспедициялар ӧткӱрет.

Jӱс јылдыҥ бажында эл музейдиҥ фондторы башка-башка ууламјылар аайынча 60 муҥнаҥ ажыра кӧгӱс байлыкты чеберлеп, корып јат. Бӱгӱнги кӱнде музей талада амыр-энчӱ јуртап јаткан калыктардыҥ тӱӱкилик-культуралык энчи-байлыгын чеберлеер ле шиҥжӱлеер тӧс јери болуп јат. Онойдо ок јетирӱлердиҥ, таскадуныҥ, ӱредӱликтиҥ тӧс јери деп јолду чотолот. Jер-телекейдеҥ келип турган туристтердиҥ јилбиркеген јери эл музей деп тургун калык јакшы билер.

Эл музейдиҥ ӧмӧлигин, Музейдеги тӱнниҥ туружаачыларын, музейдиҥ 100 јылдыгыла Алтай Республиканыҥ культуразыныҥ министри Ольга Антарадонова, Алтай Республиканыҥ Эл Курултайыныҥ ӱредӱ, культура, јашӧскӱримниҥ политиказы, спорт, СМИ-лер ле јондык биригӱлер аайынча комитединиҥ председатели Вячеслав Уханов, Алтай Республикада Албатылык фронт кыймыгуныҥ исполкомыныҥ јааны Сергей Денчик, эл музейдиҥ директорыныҥ молјузын бӱдӱреечи Майя Тымтышева уткыдылар.

Россияныҥ президентиниҥ јакааныла ӧдӱп јаткан јыл Волонтердыҥ јылы деген кыймыгула ӧдӧт. Президенттиҥ айтканыла, јакшы керектерди бойыныҥ кӱӱниле эдеечилердиҥ јылын ӧткӱргени, ороонныҥ ичкери ӧзӱминде олордыҥ эткен ижин, једимдерин јондыктыҥ алдында баалаганы болуп јат.

Эл музей кандый да ӧйдӧ волонтерлорло, јондык, коммерциялык эмес организацияларла бек колбуда иштеп јатканын бу да кӧдӱриҥи бийик кеминде кӧргӱсти. Темдектезе, јылдыҥ ла јуучыл-тӧрӧлчи таскамал аайынча республикада «Поисковое движение в России» деген талалык бӧлӱкле, таланыҥ ветерандарыныҥ биригӱзиле кӧп кӧдӱриҥилер ӧткӱрилип турганы керегинде окылу ачылтада база айдылды. Таскамал иште онойдо ок ӱренеечилердиҥ волонтер ӧмӧликтери, организациялары качан да тууразында артпай турганын Музейдеги тӱн јарт кӧргӱсти. Мында, темдектезе, республиканыҥ волонтер-тӧзӧӧчилериниҥ «Агентство Добрых Дел» деген кыймыгузы байрамныҥ бажынаҥ ала учына јетире эрчимдӱ турушты. Онойдо ок тизӱ керек-јарактарды «Jеҥӱниҥ волонтерлоры» деген бастырароссиялык јондык кыймыгуныҥ талалык бӧлӱги бу тӱнде база каруулу иштеди.

Эл музей Албатылык фронтло ӧмӧ-јӧмӧ иштеп јатканы керегинде кӧп быйанду сӧстӧр айдылды, озочыл иштӱлердиҥ ижи де баалалды. Онойып, Сергей Денчик бек колбуда иштеп јаткан Р. Еркиновага, Т. Полтевага, С. Захаровко Быйанду самаралар табыштырды.
Алтай Республикада «Россияда ӱренчиктердиҥ кыймыгузы» деген бастырароссиялык јондык эл-тергеелик, балдардыҥ ла јииттердиҥ организациязыныҥ каланыҥ 1-кы таҥмалу школыныҥ эрчимдӱ турчылары бу кӧдӱриҥиде кожоҥдоп, бијелеп, туружаачылардыҥ кӱӱн-санаазын кӧдӱрдилер. Кӧдӱриҥиде эл музейдиҥ адынаҥ М. Тымтышева Добрыня Сатинге, РШД-ныҥ волонтерлорына Быйанду самаралар табыштырды.

Эл музейдиҥ «Музейдеги тӱн» деген кӧдӱриҥизиниҥ окылу ачылтазын музейдиҥ ишчилери Денис Тукешев ле Ксения Мащенко ӧткӱрдилер.
Быјыл Музейдеги тӱнге јилбӱ тыҥ болгон деп айдарга јараар. Jиит ада-энелер, балдар, јашӧскӱрим кӧп болды. Ӧзӱп јаткан јиит ӱйе тӱӱкизиле, культуразыла, чӱм-јаҥжыгуларыла, кӧгӱс байлыгыла јилбиркеп таныштылар.
Jаҥжыкканы аайынча Музейдеги тӱнде Алтай Республиканыҥ ады јарлу устары Айсура Таханова, Айдана Тадыкина, «Зеркало» деген јайаандык клуб, Ольга Бревнова, Софья Корчуганова, Сурайа Кульдина мастер-класстар ӧткӱрдилер. Кийис эдимдердиҥ кӧрӱзи солун болды.

Эл музейдиҥ ӧмӧлиги бу байрамын јылдаҥ јылга кемиле элбедип, кӧдӱрип јатканын туружаачылар аҥылап темдектедилер. Туулу Алтайдыҥ јурукчыларыла музей бек колбуда иштеп јат. Темдектезе, байрамныҥ Кичӱ Арбат деген бӧлӱгинде ады јарлу јурукчылар Евгений ле Светлана Бучневтер, Владимир ле Анастасия Ельниковтор, Селантия Смехова, Александр Степанов, Анастасия Майжегишева, Анна Егорова, Александра Майманакова эрчимдӱ туруштылар.
Быјылгы тӱнде оогош болчомдор кӧп болды. Олорго јӱзӱн-башка ойындар, мультфильмдер, «Тындулардыҥ телекейи», «Чӧрчӧккӧ айылдап» деген куулгазын кептӱ керек-јарактар бой-бойын эптӱ солыды. Балдардыҥ каткызы, кӧӧрӧгӧни, ӧрӧ-тӧмӧн сыр јӱгӱриште, бир сӧслӧ, адаруныҥ уйазындый ла јакшынак байрамдык айалга.

Байа јилбиркек туружаачылар музейдиҥ экспозицияларыла «100 јылдыҥ туркунына энчи-байлыкты чеберлейдис» деген ойында эрчимдӱ туружып таныштылар. Мында музейдиҥ чындык спонсорлоры «Лидер» автошколдыҥ, «Империя спорта» тренажерный залдыҥ, «Кладовка» деген магазинниҥ ле о. ӧ. сыйлары учун изӱ ле јилбилӱ тартыжулар ӧтти.
Jаҥжыккан чӱм-јаҥла, модала јилбиркеп тургандарга солун дефиле болды. Jилбилӱ кӧрӱде Ксения Блинкованыҥ «Жива» деп славян, Ольга Саватованыҥ «Солоҥыдый кийис» деген мастерскойлорыныҥ эдимдери кӧргӱзилди. Ады јарлу база бир ус эпши Каламбина Желтковскаяныҥ иштерине јилбӱ јаан болды.

Ороонныҥ ла Туулу Алтайдыҥ тӱӱкизин јакшы билер ле оноҥ кӧпти билерге амадагандарга «Ойротия» деген киноны кӧргӧни јаан ырыс болды деп айдарга јараар.
Музейдеги орой тӱнге јетире улалган јол-јорыктыҥ ончозын тоолоор арга јок ине. Оныҥ учун келер јылда музейде ӧдӧтӧн тӱнге ажындыра белетенип, амадап келгедий. Анчада ла јурт јердиҥ балдарына, јашӧскӱримине.
Темдектезе, английский тилдиҥ урогы, театр музейде, актерлорло јайаандык туштажулар, эл библиотеканыҥ белетеп ӧткӱрген кӧрӱзи, јӱзӱн-башка викториналар, алтай поэттердиҥ ӱлгерлерин туружаачылар кычырганы, байла, бачым ундылбас. Jиит улус ӱлгерлер эске кычырып турганын угарга јакшы болды.

Jылдыстар койылып, орой тӱн јаар ууланарда, Оҥдойдыҥ јайаандык јылдыстары Сырга Садрашева, Андрей Хабаров, Саид Бабанов «Ижемји» деп адалган јакшынак ойын-концертин сыйлады.
Эл музей тӧзӧлгӧнинеҥ ала 100 јылдыгына учурлалган байрамды элбеде темдектеди.

К.ПИЯНТИНОВА