Алтайдын Чолмоны

ӦЙ ЛӦ БИЧИИЧИ

29.05.2018

Алтай чӱмдӱ сӧстиҥ телекейине Гӱзел Элемова јиит кыс ӧйлӧринде быжу алтап кирген ле эмдиги ӧйгӧ јетире танылу солун ӱниле, јаркынду кӧгӱс телекейиле кычыраачыга солун болуп артат.

Оныҥ баштапкы ӱлгерлери 1970-80-чи јылдарда чыгып, тургуза ла јарлу боло берген. Бу алтай литературанныҥ чечектеп ӧскӧн, Лазарь Кокышевтиҥ, Аржан Адаровтыҥ, Борис Укачинниҥ, Эркемен Палкинниҥ ле эмди «классиктер» деп адалган ӧскӧ дӧ поэттердиҥ ады-јолдоры јон ортодо јыҥыраган ӧйлӧр. Чӱмдӱ сӧстиҥ бу јаан устары јайаан кӱреезине ӱлгерчи кысты кандый да серемји јогынаҥ алганы, санангажын, тегиндӱ эмес — олордыҥ сескир кӧгӱзи јайалталу бала келгенин таныган.

Совет ӧйлӧрдӧ Александра Саруеваныҥ кийнинеҥ узак ӧйдиҥ бажында алтай албатыда јарлу болуп ады чыккан ээчий эпши поэт Гӱзел Элемова болуп јат. Улус бичик кычырган, бичиичи-ӱлгерчилерин билген ле олордыҥ јаҥы чӱмдемелдерин энчикпей сакыган ла кычырган бу ӧйлӧрдӧ ӱй улустыҥ чӱмдемелдери элбеде чыгып баштаган. Олордоҥ алтай литературага поэт, бичиичи болуп киргендердиҥ: Jергелей Маскинаныҥ, Сурайа Сартакованыҥ, Зоя Топчинаныҥ ла о. ӧ. ады-јолдоры эмди јарлу.

Россияныҥ Бичиичилер ле Журналисттер биригӱлериниҥ турчызы Гӱзел Элемова 1953 јылда Оҥдой аймактыҥ Боочы јуртында чыккан. 1970-чи јылдарда «Алайдыҥ Чолмоны» газетте иштеп, оноҥ Москвада М. Горькийдиҥ адыла адалган Литературный институтка ӱренип барган. Студент ӧйлӧринде оныҥ ӱлгерлери  совет ороондо ады јарлу «Новый мир» ле «Дружба народов» деген журналдарда, «Кругозор» деген кӱӱ-литературалык альбомдо јарлалган.

Институтта ӱредӱзин божодоло, Гӱзел Элемова Туулу Алтайдыҥ бичиктер чыгарган издательствозында, Горно-Алтайский автоном областьтыҥ культура башкартузыныҥ билим-методикалык тӧс јеринде ле тергеебисте телекӧрӱлте ачыларда, «Эл Алтай» ГТРК-ныҥ журнализи болуп јирме јылдаҥ ажыра иштеген. Ол Алтай Республиканыҥ культуразыныҥ нерелӱ ишчизи, једимдӱ ижи учун Россияныҥ телекӧрӱлтезиниҥ ле Алтай Республиканыҥ кӧп тоолу грамоталарыла кайралдаткан.

²ткӧн јылдарда Гӱзел Элемованыҥ чӱмдемелдериниҥ «Кӱстиҥ канады», «Jыланныҥ тӱлентизи», «Jакшы болзын, теҥериде јолугарыс»!» деген јуунтылары кепке базылып чыккан ла ӧмӧлик јуунтыларда орус ла алтай тилдерле  чыккан. Гӱзелдиҥ чӱмдемелдери орус, тыва, белорус, украин, латыш, кыргыз, узбек, азербайджан ла осетин тилдерге кӧчӱрилип јарлалган. Оныҥ поэт, јурукчы, архитектор Алексей Куладжи керегинде «Потомок кӧгӧл маймана» деген бичиги бичиичи јайалтазыныҥ јаҥы јанын кычыраачыга ачкан.

Кӧгӱс-ойдыҥ, санаа-сагыштыҥ јолы — учы-куйузы јок јол. Бу јолдо бис Гӱзел Кыпчаковнага јаҥы ачылталар, сӱӱнчилер ле ырыс кӱӱнзейдис.

Светлана Кыдыева

(Алтай бичиичи Гӱзел Элемованыҥ 65 јажыла колбой «Алтайдыҥ Чолмоны» газеттиҥ корреспонденти Кӧмӱрчи Петешеваныҥ ӧткӱрген эрмек-куучыны)

Кӧмӱрчи: Алдындагы ӧйлӧрдӧ бичиичи дегени — ӧйдиҥ некелтелерин озолоп сезер, кӧгӱс кӧрӱмиле ӧйдӧҥ артпай, айса болзо, ӧйди озолоп, кызу сурактарга карууны табатан улузыс болгон. Эмдиги ӧйдӧ, сен сананзаҥ, ол некелте эмезе јаҥжыгу кубулган ба? Чӱмдӱ сӧстиҥ устары эмдиги ӧйдӧ неге јӱткип иштеп турган? Кандый бир кайкалды таап, ачылта эдип, бичип ийер улус не токынап, тымыган деп сен сананадыҥ?
Гӱзел: Бистиҥ јаандарыстыҥ айтканыла, кайа кӧрбӧс кал ӱйениҥ ӧйи келген болордоҥ маат јок. Ол ло террористтер деген улус кал ӱйениҥ јозокту бӱдӱми, кебедели. Андый ӧйлӧрдӧ кандый да калыктыҥ ойгор улузы унчукпай, тереҥ санаага киретен јок по. Jе текши телекейди, јаан Россияны алза, «бульварщина» деп айдатан бичиктер, кандыйы ла, тоозы јок кепке базылып јат. Эмдиги ӧйдӧ, мениҥ санаамла, јайаан иштӱ улус соотодотон јаны јаар сӱрекей јайылып, ич јаны тайызап, чек ле шуттардыҥ, скоморохтордыҥ јаҥыла, акча ла иштеп аларга болуп, кӧндӱре ле јулдай јыргал-шоу сӱрӱжип јӱрип турган болордоҥ маат јок… Jе бистий јокту, јака јерде јуртаган улус, карын, онойдор аргабыс јок, кӧгӱстеристи ӧскӱрип, ӧзӧктӧрис бӱткӱл отурган болорыс, байла. Ончо неме эки јанду.

Бойым керегинде айтсам, мениҥ ӧзӧгимде јаан солынталар болуп, мен чындык байлыктарымды ойто катап илезине чыгаратан талдаштыҥ јолында. Мен ӧскӧ ӧйдӧ чыккан-ӧскӧн кижи, башка ороондо јӱргем, таскагам деп бойымды јап-јарт сезип, билип јадым. Эмди ол ороон до, ол јӱрӱм де, ол јаҥжыгулар да јок деп, кайра ол келбес деп, оны оҥдоп, санабай да, тартынбай да, ӧскӱзиреп ачынбай да, је кайкап, сананып ла јӱрӱп јадым. Ондо мениҥ чечектий бала тужым, јаркынду јиит, ӧктӧм туштарым артып калган. Эҥ ле кару, баалу улузым, нӧкӧрлӧрим бӱгӱнги бозогоны ашпай, оныҥ ары јанында кеен јылдыстардый мызылдап, арткылап калган. Олорды мен санап, олорло ӧзӧгимде эрмектежип, јӱрӱмимде эмди олор јокко алтам эдерине ӱренип јадым. Бойымды олордыҥ эземи алдына каруулу деп сезер болуп калгам. Нениҥ учун дезе бир тушта ары эбирип, олорло ойто изӱ кучактажарым деп бӱдӱп тургамда, кӧксимди ол јаан туштажуга белетеер учурлу. Эмдиги ӧйдӧ бистиҥ ӧйлӧрдӧгидий најылык јок, андый ару кӱӱн болбос деп сананзам, јӱк ле онызы сӱрекей ачу… Jе мен айдары јок ырысту — менде ол болгон, мен ӧзӧгимде ол болгон најыларымла јаантайын оморкоп јадым, учына јетире оморкоорым…

Кӧмӱрчи: Ол ӧйлӧриҥле эмдиге јетире айрылыжып болбой јӱрген кижи болорыҥ ба? Сениҥ санааҥда, ол ӧйлӧр сӱрекей ле јакшы, чындык болгон бо?
Гӱзел: Кажы ла ӱйе бойыныҥ ӧйин эҥ ле јаркынду, јакшы ӧй деп оҥдоор этире кудай кижини јайаган болбой. Мен чек кичинек тужымда мени азыраган карган энем, бай ады Деедем, Деедейим дешкилеер, база куучындап турар — оныҥ јӱрген ӧйлӧри эмдигизинеҥ артык болгоны керегинде. Ол сӱрекей иштеҥкей, јымжак кижи болгон. Караголдыҥ кара тодошторынаҥ, бу ла атту-чуулу алтай эмчи-хирург Елена Карнаковна Байрымованыҥ адазыныҥ сыйны ба, эјези бе болгон. Карнак деп кижи карган энемге јолугарга келер, јууда болгон, сыҥар колду, узун тыттый бек, јес кара кижи. Jе карган энем оныла чӱм-чам јогынаҥ: «Сен, Карнак…, ондый болды не…, бойыҥ билериҥ…» деп, омок-јимек куучындашкылап турза, мен кайкап, килеп, ичимде сананатам: «Кандый кӱч јӱрӱм јӱргиледи не, айла, бирӱзиниҥ колы да јок, је оны бойлоры бир де оҥдобой, неге сӱӱнгилеп турган?!» — деп… Кажы ла ӱйениҥ бойыныҥ сӱӱнчизи болгон, кажы ла билениҥ бойыныҥ ырызы болгон эмей… Айла, карган энемниҥ чын ады та кем болгон, оны да билбезим, је кара калык ортодо болзом, јайаан иштӱлер «Деедем Коркутты» театр тургузып јат, «Деедем Коркутты» азербайджандар ойто кино согорго туру, јаҥыс ла тидинип, уружып-берижер кижи та табылар, та табылбас, сӱрекей байлу јаан баксы-кам кижи болгон не деп куучындашкылап отурза, мен сӱӱнип сананарым — карган энемге ады эмештей јуук деп, ӱй де кижини, эр де кижини, башказы јок, байлап адайтан сӱрекей јебрен ат эмтир, нениҥ де учун орус тилде карган адазын «деда, дедушка» деп адаганына база тӱҥей деп…
Кажы ла ӧйдиҥ бойыныҥ јакшызы да, јастыразы да бар эмей: уур-кӱчтери де, сӱӱнчизи де, ӱзези ле коштой — јӱрӱм ол јаан чоокыр кебис ошкош! Ондо јуралган кажы ла чоло темдек учурлу!

Кӧмӱрчи: Сен, Гӱзел, ол бо йыҥныҥ ӧскӧн, јӱрген јӱрӱмиҥле та нениҥ де учун сӱрекей тыҥ колбуда јӱрӱп јадыҥ. Ондый ностальгия неге-неге экелер бе, айса болзо, ол ӧйгӧ учурлап бичик бичиириҥ? Эмезе ӱлгерлер чӱмдеериҥ?
Гӱзел: Эм тура мен оны бойым да билбезим, неге келеримди, кӧп-кӧп «нравственный» деген сурактарга карууны таап болбой тургам да… Мен бедирениште ле… Караныҥ ла актыҥ бескези кажы јаны јаар уурлап јеҥдеер — оны јарт кӧрӱп, таап сезер болуп калдым деп, эмди тура бир де сезимге келбегем. Jӱк ле бичиичи деп ат аданарга болуп, бичигенимниҥ тоозын кӧптӧдип, бичик јазаар кӱӱним јок. Бӱгӱнги ле кӱнде бисте бичиичилердиҥ тоозы сӱрекей кӧп, је кижи чыннаҥ кайкап кычырар, ачылта болды деп айткадый бичик те јок, бичигедий бичиичи де јок. ²йи јетпеген болбой, ӧйи келзе ончозы бӱдер.

Бир мындый учурал болгоны санаама кирет. Бистиҥ бичиичилер тен ӧрт-јалбыш улус болгон не ӱзези. Ондый болбой база, јайалталары ӱзезиниҥ ле јеткил улус — кудай ончозын ла бир јаагынаҥ окшой согуп эркелеткен деп айткадый… Александр Ередеев, Сергей Манитов, Эзендей Тоюшев ле эки јаагынаҥ эки катап кудайга окшоткон Шатра Шатинов јуулгылайла, куучын бажында бой-бойыла јӧпсинишпей тартышкан — чӱрчедеҥ ле кайнап чыгар алтай эрлер де. Мен аайлабай да калгам: кемизи кемизине эби јок нени айдып ийген, је Шатра акам бастыра бойы кызып чыккан јерде, калапту кара майман болзын, арткандарына мынайда айтканы санаамда јажына артып калган: «Мениҥ кӧксимниҥ шахтазыныҥ тереҥине бирӱӱҥ де једип, тӱжӱп кирбеген, киргилеп те болбозыҥ качан да, а мени ден неге де бодобой ӱреткилеп турганыгар не?! Мен не, болуш сурагам ба?» — ла деген, бойы ден курч кылыштый.

«Слерди кӧргӱлеп ийеле, сӱӱнгилеп кӧкийле, ажа конгылай берген! Арайыгар ден ончогор ло!» — деп, токунаткан болгом. Бу јорыкта болгон учурал. Jе бойым сӱрекей кайкагам: баштапкызында, бойыныҥ јайаан ижиниҥ кыйынын, кӧксинде болуп турган јаан ишти шахтада таш кӧмӱр казып, таап турганына тӱҥейлегенин; экинчизинде, ол бойыныҥ ижиниҥ турултазын бойы чокым оҥдоп, ол учун бойына бойындый ок нӧкӧрлӧринеҥ тоомјы некегенин! Оныҥ учун јайалталу улус бойын бойы јетире билбей ле јайалтазына салдырып јӱрген деп оҥдомол — ол јастыра. Jайалта деп немени — ол эзирик болгонына тӱҥей, ол наркотик ошкош деп бодогоны база сӱрекей јастыра. Jайалталу кижи ӧскӧлӧринеҥ канча катап санаалу, курч кӧрӱмдӱ болуп јат. Анайда ок ол сӱрекей кӱч иш. Байа Шатра Шатиновтыҥ айтканыла, шахтаныҥ тереҥинде казынганына тӱҥей иш, оныҥ да учун эмдиги ӧйдӧ, акчага јӱткӱген ӧйдӧ, чек ле јалы јокко ол јолго бойыныҥ јӱрӱмин беретен улус јоголып барар. Эмезе, эмди тура келген улус бу ишке ӧзӧк-буурыла беринип, кайра кӧрбӧй иштенери алаҥзулу ла деп айдар кӱӱним бар. Jайаан иштӱ кижиниҥ јайалтазы деген ондомол — ол јаан јажыт ла кайкал болгон. «Ары јаны» деген телекей бу ишти кандый да куулгазынду эдип, аптап алар, бойына айдары јок тыҥ тартар ийделӱ эткен. Jе онызы эмдиги ӧйдӧ база астаган. Экономика деген кайракан табылган да, ол духовность деген немедеҥ бийиктейле, озолоп, ончо немениҥ бажына чыгып, бийлеп алган.

Кӧмӱрчи: Jайалта кайдаҥ туулып турган, кижиге нениҥ учун берилип турган — мыныҥ јажыдын эмдиге јетире кижилик јартап болбогон. Jайаандыкта иштеген улустыҥ салым-јӱрӱми де качан да јеҥил болбой јат. Jайалталу кижи — ол тӱҥей ле тирӱ кижи ине: бала-барказын азыраган, аш-курсагын, кийим-тудумын кичееген… Кӧгӱс шибеезин буспай, келиштире ончозын апрарга кӱч ле база.
Гӱзел: Ак-јарыкта јайалта деген кайкал болордо, ол јаан ырыс кирелӱ, кутус-омок кӧӧрӧм берер ийде деп баалалган болгон. Jе бӱгӱн ол до оҥдомол кӧмӧ базылып калган. Ончо мӧҥкӱлик энчилер бӱгӱнги кӱнде катаптаҥ керелеген кӱӱн некеп тургандый! Мыны ӱзе сананзаҥ, ден чочыдылу да! Jе чочыырга, коркыырга јарабас. Кижини јаныс кудайы таштап, ундып, ырабазын деп коркыыр учурлу! Мени туйук санаадаҥ аргадайтан арга јаныс, ол кижиликтиҥ улу бичиги — Евангелие. Ондо Христостыҥ ӧрт-јалбыш апостолы Павелдиҥ темдектеп јакыганы бар: «Сӱӱш качан да јоголбос, артып калар — белгелер токтоп тӱгенер, тилдер унчыкпай токтоор, билгирлер туура эдилип јайладылар, је сӱӱш тӱҥей ле чыдажып, килеп, ончоны кӧдӱрип, бӱркеп алып чыгар…». Олордыҥ айткан сӧзи кыйалтазы јоктоҥ ӱзези бӱткен де, бӱдер де, бӱдӱп те јат. «Кудайдаҥ јӧп јокко баштыҥ кылы да тӱшпес!» — деп, Евангелиеде айдылган. «Керек болзо, таштаҥ да Авраамныҥ балдарын ойто јазап аларым»— деп, база айткан. Оныҥ учун ӧй келзе, ончо неме ойто эбирер, мӧҥкӱлик чындыктар ордына ойто тура берер эмес пе? Таштый јӱректӱ кал улус Авраамныҥ балдарындый јалакай, килеҥкей, кӱӱнзек болуп кубулар туш база келер эмес пе деп, мен сакыырым ла… Учына јетире турумкай болуп, чыдажып, сӱӱп иженетен ийде-кӱчке мени азыраган ойгор карган-энелерим, таайларым, ада-энем, эјем, ӱредӱчилерим, нӧкӧрлӧрим ле туштаган кӧп-кӧп јакшы улус азыйдаҥ бери таскаткан, эмди олор ончозы чын јерде, је мен мында олордыҥ ол кижиликтеҥ кижилик сӱӱжин улалтып апарып јадым, оны ӱспей-быспай улалтарына бойымныҥ бала-баркамды, олордыҥ балдарын темиктирип саларга јердиҥ ӱстинде јӱрӱп јадым!
Кӧмӱрчи: Мен сеге чыдал кӱӱнзейдим, Гӱзел. Jаҥы ӱлгерлериҥ, бичиктериҥ сакыйдыс.

Алтайым

Рерих ӧдӧлӧ, кайкап јурап,

Jажыдын бедреп таппаган Алтай,

Хемингуэй јорыктап келерге суранып,

Jедип болбогон амаду — Алтай.

«Кӱмӱш ӧзӧктӧр сӱрекей јакшынак…» — деп,

Кӱйӱнип бичиген Радлов кайда?

Тыны ла каны Алтайыла тудуш,

Jе «бурулу» сӱӱштӱ Гуркин кайда?

Шакпыртту јӱрӱмнеҥ ончолоры ырап,

Алтайдыҥ ӱстиле учкулап јӱргӱлейт не?

Адаларыныҥ сӱнезиле эмди биригип,

Лазарь кандый ӱлгерлер чӱмдейт не?

Jууда јыгылган алтай эрлердиҥ

Сӱнелери ончозы Алтайга јетти не?

Jажып билбес бу кату калыктыҥ,

Алтайыс дежип, ыйы не келет не?

²чӧш, тескери кылыкту јииттери

Алтайыс дежип, неге сӱӱнгилейт не?

Карый берген энелер-адалар

Сӧӧк салар јерин озодоҥ не шӱӱйт не?

Ӧскӧ јерде ӧлгӧн кижиге

Jажына кунугып, незин килежет не?

Нениҥ учун Алтайдаҥ ыраарынаҥ,

Jаш баладый, ончозы коркот не?

Энезиниҥ эдегинеҥ тудунгандый,

«Алтайым!» дежип, салбай тургулайт не?

 

Кыпчак каанныҥ кызы

Мен — кыйгылар ӧткӱни,

Мен — кылыштар јалтырты,

Мен — кыпчак каанныҥ эрке кызы,

Кыпчактар чӧлиниҥ чолмон-јылдызы!

 

Кӱмӱш тӱштер тӱженип,

Ӧлӱмге ӧчӧш тӱкӱрип,

Jемге барган — тӱмендер,

Мениҥ адымла чертенип.

 

Изӱ тӱштерин бедреп,

Тӱмендер эзирген чӧлдӧрдӧ.

Ӧштӱ јуучылды чармадап,

Кезерлер сӱӱреткен эжикле.

 

Мен — Аралдыҥ тӱбинде кӱмӱш,

Мен — чӧлдиҥ телкеминде куш,

Мениҥ чачым — кӧк ынаар, чаҥкыр ыш,

Кӱлӱмјим дезе —бӱткӱл кӱнчыгыш!

Кемниҥ сӱӱжине кӱйерис бис? —

Оны туманду туулар билер,

Jеҥдирткен јуучылдыҥ кӧзинде

Jедип болбос оду бар.

 

Адамга келген бийлерди

Уткыырга кожо чыгарым.

Коо сынымла јайканып,

Куулгазын тарма јайарым.

 

Мен — узун јолдордо тӱгенбес кожоҥ,

Мен — јалбышту одуда ӱзӱлбес куучын,

Мен — кунукпас эрлердиҥ кӧдӱрген

чӧӧчӧйи,

Jиит баатырдыҥ сӱӱлгелек сӱӱжи!

 

Jаҥырган айдыҥ тырмагы

Туулардыҥ тӧжине кадалган,

Кӱнбадыш јаар булуттар

Таҥдактыҥ каныла јунунган.

 

Караҥуй ла јарыктыҥ

Илбӱзи мени табарган,

Акаларымныҥ сурузы

Чӧлдӧрдӧ јажына јылыйган.

 

Мен — јуучылдыҥ калганчы

уурт суузы,

Мен — шыркадаҥ аккан изӱ кан,

Мен — јап-јаш јӱректиҥ согооны,

Оныҥ уча берген ас јӱрӱми.

 

Кӱмӱш тӱштерге бӱделе,

Кайылды калапту тӱмендер.

Каразын адамныҥ ээртегер —

Кару меге ташту јер.

 

Эки кӧзимде эки кӱн

Карыгып, чактарга карарар,

Алтайдаҥ Дунайга јетире

Таш кезерлер тургулаар.

 

Мен — тӧӧлӧрдиҥ мойнында

Jес коҥко,

Мен — ээн јурттарда ачу баргаа,

Мен — чӧлдӧрдӧ калыктыҥ

ӧксӧгӧн карнайы,

Тууларда јонныҥ баатыр кайы.

 

Чактардыҥ тӱнин ӧткӱре

Чолмон болуп учкам мен,

Качан да кемди де сӱӱбес болуп,

Кайылган тӱменге черт бергем.

 

Кыпчак, кыпчак кырылган,

Чӧлдиҥ јылдызы кызарган,

Кӧзимниҥ јажы кӧл болуп,

Какшаган чӧлди сугарган.

 

Кечӱлердиҥ каразы — мен,

Jылыйган јолдордыҥ тоозыны —мен,

Кыпчактардыҥ јаҥыс кызы — мен,

Чӧлдӧрдиҥ тумантык ок јылдызы!

Jас

Jап-јаш келин келип јат,

Jажыл-торко тон-чегедектӱ.

Jас, сен эҥ ле јаш келин —

Ончо ӧйлӧрдӧҥ јалакай ла эрӱ!

Быјыл сени уткып болбодым —

Jӱрек тӱбине сыс тартып,

Энемниҥ чырайы, эски бӧрӱги,

Айдары јок таныш чедени

Кажы ла тӱн тӱжелер болды.

 

«Ӧскӧ јерде ырыс ырыс па,

Ӧскӧ јерде мак мак па,

Jас дезе јас па?» — деп,

Jеримде уккам бала тужымда.

 

«Тӧрӧлинде кенек те, тенек те

Тынган кейиле ырысту!» — деп,

Энем јартайтан ол туштарда,

Ол ло энем бурулу, байла!

 

Кӱӱктер јаскыда алтын ӱндериле

Алтайда эдет, јаҥыс Алтайда.

Теҥери јаскыда айдары јок чаҥкыр,

Андый чаҥкыр јаҥыс Алтайда.

 

Анда јаскы сары таҥда

Айылдаш јаткан Болтыйдыҥ беези

Топшуурдыҥ кылындый бутту кулунды

Кургада јалаар, тӧрӧп алала.

 

Аргымак болор ол јаанап чыдаза!

Эптӱ арчуулду телеҥит эмеген

Бее саар кӱнӱҥ ле таҥда,

Аксаҥдап јӱгӱрер ӧбӧӧни јанында.

 

Анда, бай јӧӧжӧлӱ колхозто,

Кой кайчылаш кидим ӧйинде,

Кара-кӱреҥ келиндер капшуун —

Тилдери де олордыҥ курч, чечен!

 

Ол јерле камчыдый чӧйилип,

Чуйдыҥ јолы Монголго јеткен —

Чике-таманныҥ боочызын ажыра,

Кош-Агаштыҥ чӧлдӧрин кечире

Кошторы уур машиналар барат.

 

Мениҥ чыккан тӧрӧл ӧзӧктӧ

Чала калаҥы Каска таайым,

Jаскы байрам божогон кийнинде,

Тайгада малына меҥдеген болор,

Калтар ады јолды билер —

Jе Касканыҥ кӱӱнин кем оҥдоор,

Ого удура кем туштаар,

Тусту эрмегин тарынбай тыҥдаар?

 

Jаскы јӱректи не токынадар?

Jаскы јӱректи не јабызадар?

Тереҥ сыс јӱрегимде — јас,

Эҥ ле јалакай ӧй — јас!

 

***

Улустар толо тура болзо,

Алтай јуртта той болзо,

Той болзо кайдар,

Кайдар!

 

Колыҥнаҥ келип туткан болзом,

Чике кӧрӱп, сураган болзом:

«Jакшы ба?» — деп,

«Jакшы-јакшы ба?» —деп!

 

Чыкту тӱнде тышкары чыгып,

Баскан болзоос кожо,

Балкашту јолло

Jол талдап…

 

Jаашту кӱреҥ кӱс болзо,

Jаштар алышкан той болзо,

Той болзо кайдар

Алтайыста!

 

Поэтке

Лазарь Кокышевке, оныҥ эжине

Кеткин куштар

Кеткилейт тӱштӱкке,

Jылдыстар ыйлажат

Кӱски тӱндерде,

Чачым тӱжет

Тӱш јеримде —

Jолыккан болзом

Кайдар Слерге?!

Турналар

Ачу кыйгырып,

Айрылып болбой

Тууларын айланат.

Ээн јалаҥда

Кичинек терегеш,

Jаш јӱрегимдий,

Тоҥып, калтырайт…

Алтайыстыҥ суузынаҥ

Амзабай барды бир турна.

Jаҥыскан келин ыйлады

Караҥуй туразында —

Бӱрчӱктер јайылып турарда.

Jаскыда, кӱӱк айда,

Jӱре бергенеер Слер

Сӱӱрге јажына,

Алтай туулар ӱстиле

Тартылып калды кӧк ынаар.

 

Jыл эбирип келеетсе,

Кайра јанар турналар,

Jаҥыс олор ортодо

Ойто келбес турна бар,

Ойто келбес турна бар —

Jылдыстар тӱндерде ыйлажар…

Jаш јӱрекке

Корон тӱшпес пе?

Jе кемибис килеген

Ол јаҥыс турнага?

Кайкалдар кӧп-кӧп

Туулу јеристе —

Jе поэттер кажызы ла

Бирдеҥ јӱрӱмде.

 

Jылан тӱлентийт

Jыл чӧймӧктӧлӧт учуктый,

Jылу эбирет јеҥӱдий,

Jас јытанат тынчу,

Jиргилјин килтирейт тармалу.

 

Чычкан кожоҥдойт энчикпей

Чыкту куу јалаҥда,

Jылан тирилет ойгонып,

Озогы, бек јуртында.

 

Уур сыны экчелет,

Узун куйругы чагылат.

Кокпыланат терези,

Коштой ӧзӧт јаҥызы.

 

Изӱ кӱнге удура

Ичкерилеп тӱлентиир керек,

Кинчектелип јаҥырар керек,

Чичке тежиктеҥ ӧдӱп…

 

Ачу-ачу кыйын!

Ару-ару јаркын!

Кенейте јеҥилин —

Учуп чыккан ӱргӱлји тӱбинеҥ!

 

Jаҥы кебиниҥ

Jуругыныҥ чокумын!

Каймакту сӱттий кей,

Кандый ырысту телекей!

 

Суурылган тӱлентизи

Суркурайт кӱнге.

Ээзинге элбиреп,

Элбеҥдейт тежикте.

 

Jаҥырган јӱрӱм —

Jаан учурлу.

Куру тӱленти —

Куучын суруда.

 

Ӧлӱм ӧҥзӱре,

Ӧзӧри оноҥ кӱч.

Тӱҥей ченелте —

Тӱлентип тирилиш.

 

Куулгазынду ийде

Кубулбас кӱӱнде,

Ар-бӱткенниҥ ойгорын

Керелеген јыланда!

Алтын сай

(Сыгыт)

Аба-јыштыҥ алтын сайы,

Алтын сайы ӱрен јок.

Аба-јыштыҥ тегерик айы,

Тегерик айы јаркын јок.

 

Аба-јыштыҥ калыҥ мӧжи,

Калыҥ мӧжи кезилди.

Аба-јыштыҥ алтын сайы,

Алтын сайы кургады.

 

Антыгарлу балдары

Ары болуп атанды.

Ада тилин ундыйла,

Аргаданып, ӱренди.

 

Алтын чачту кыстары

Абакай кеберин солуды.

Ар-шулмус кылыгын

Аскылап, эмди солуды.

Наанамныҥ кожоҥы

Кажайган тулуҥын сыймайла,

Койу чайын урала,

Наанам кожоҥдоор кунуксам,

Наанам кожоҥдоор карыксам:

«Кош-Агаштыҥ кумыла

Кулан маҥтайт ӱркийле,

Кыпчактыҥ кызы кыйналды,

Каан-найманды сӱӱйле…»

Jаштар айланар кӧзимде,

Аҥырлар кыйгырар кӧлдӧ.

Тышкары меҥдеп чыгарым,

Эжиктеҥ наанама айдарым:

«Кош-Агаштыҥ чӧлиле,

Кайран кару кумыла

Маҥтагай ӱркинчек кулан,

Jараш кысты сӱӱр јиит каан!»

Наанамныҥ чырайы соок ло кату,

Бойы ол јаан јашту,

Кӱреҥ чайы ачу тусту,

Эски кожоҥы тереҥ учурлу:

«Канду ок тийген јеерен куланга,

Каан ӧлгӧн тойыныҥ алдында,

Кыстыҥ калыҥ чачы дезе

Тулуҥга ӧрӱлген ӧскӧ јуртта».

Jаштар айланар кӧзимде,

Аҥырлар кыйгырар кӧлдӧ.

Айылга кирзем орой тӱнде,

Наанам ойгу, унчыгар тӧжӧктӧ:

«Кош-Агаштыҥ аржандары

Jаскылап салар кулан аҥды,

Кыпчак јурттыҥ ӧлӧҥи

Ачу болбой —

Ол јапшан, чӧлдиҥ баргаазы!»

***

Сары бӱрде, улустар,

Чыдап келген балдараарга

«Тышкары кӱс…» —деп јартагар,

Муҥ кӱстер — кӱӱнзешкер бой-бойоорго!

 

Керсӱ ӧссин балдараар,

Ойгор, чындык санаалар

Кӱскиде ойгоссын Алтайаар —

Муҥ кӱстер кӱӱнзейдим слерге!

 

Кӱмӱш санаалар тереҥ кӧгӱсте

Кардыҥ алдында ӱрендердий,

Чаҥкыр јастарды сакып бышсын,

Кӱчин јуузын, ӧзӧргӧ чырмайзын!

 

Ажы-тузаар ажыра бӱтсин,

Ак малыгар танытпас тойынзын,

Тойлордыҥ тоозы јонды кайкатсын —

Ээлӱ јуртыгар кышты уткызын!