Алтайдын Чолмоны

Курч каламду јерлежистиҥ эземи

29.05.2018

Кан-Оозы аймактыҥ Экинур јуртында Алтайыстыҥ ады јарлу журнализи, јондык ишчизи болуп, эрчимдӱ иштеген јерлежис Василий Айачинович Тоеновтыҥ ару-јаркынду эземине, 80 јажына, учурлалган, эске алынышту эрмек-куучындарлу, јылу туштажу ӧткӧн. Jайалтазы јаан, айтканы јаан учурлу, бичимел сӧзи бескелӱ, каламынаҥ чыккан курч чӱмдемелдери калык-јонныҥ ӧзӧк-буурын ӧйкӧй согор, јӱректерин кӱйбӱредер јерлежис Василий Айачинович ончо јанынаҥ јайалталу кижи болгон.

Ол ӱредӱчиниҥ јолын улалткан болзо, нерелӱ ӱредӱчи, кеендиктиҥ телекейин талдаган болзо, јарлу артист болор эди. Jе ол бу берилген јӱрӱмде, чындап та, бойыныҥ јол-ӱлӱзин ары јанынаҥ сезип, алтай калыгына тузазын «Алтайдыҥ Чолмоны» газеттиҥ журналист ишчизи болуп, ай јаркынду, ару кӱӱндӱ сӧстӧрлӱ очерктери ажыра, јӱрек ӧҥзӱредер репортажтары, статьялары ажыра јетирген, ачыгынча айдынган, тургакту-тудуулу ӧйдӧ онойып тартышкан. Тӧрӧл јери учун талкандый ток, эјегедий тойу алтай тили учун, байлу мӧштӧр ээлеген Алтайыныҥ ар-бӱткени, аҥ-кужы учун, албатызы учун салымы сакытканча, коногы кондырганча, кӱч-ийдезин кысканбай, эрчимдӱ иштеген.
Бу учурлу эҥирди белетеп, баштап ӧткӱрген кижи, јурт библиотеканыҥ јааны, культураныҥ ченемелдӱ ишчизи, Айдарова Светлана Николаевна. Белетениш иш чыҥдый ла текши ууламјы тӧзӧлгӧлӱ болгонын культура байзыҥыныҥ фойезинде «Алтайдыҥ Чолмоны» газетке учурлалган ла Василий Айачиновичтиҥ јӱрӱмдик ле јайаандык јолдорын керелеген аҥылу стенд керелеген. Мында јерлежистиҥ бичимелдери, билениҥ фотојуруктары, газеттиҥ бӱктеринеҥ алынган эске алыныштар толо кӧргӱзилген. Тӧрдӧ Василий Айачиновичтиҥ аказыныҥ уулыныҥ, Алтай тергеебисте текши јарлу јурукчы, кокырчы, бичиичи Эдуард Куйрукович Тижимеевтиҥ, сӱрлӱ ле солун јуруктарыныҥ кӧрӱзи тургузылганы сӱӱндирген, эземниҥ эҥирине аҥылу кебер берген.

Эл-јон јуулып токынаган кийнинде, ачылта сӧсти јурт језеениҥ башкартузыныҥ адынаҥ јер- бойыныҥ тоомјылу депутады, ӱредӱчи-ветеран Денежкина Раиса Айдыновна айдып, келген айылчыларга, јуулган албатыга уткуул сӧстӧриле баштанган. Василий Айачиновичтиҥ чыккан јылдыгына учурлай ӧткӱрилип јаткан эҥирдиҥ тереҥ баалу аҥылузына ајару салып, јерлежи керегинде эске алынган. Анайда ок уткуул сӧстӧрин аймакта алтай байзыҥныҥ тӧс јериниҥ јааны, культураныҥ ижиниҥ ветераны, јерлежис Янтыкова Надежда Тӱлкӱбеевна айдып, Экинур јуртыста журналисттердиҥ ачылары темдектелген језеезин јурттыҥ алдында ӧйлӧрдӧ бичиген ле бӱгӱнги де кӱнде бичингилеп турган бичиичилерине учурлай адазын деп кӱӱнзеген. Журналист, публицист, јондык ишчи Василий Айачинович Тоеновтыҥ јайаандык јолы, учуры, энчизи керегинде элбек, тереҥ ширтемел јетирӱзин Кан-Оозы аймактыҥ А. Г. Калкинниҥ адыла адалган библиотеказыныҥ ишчизи, библиотекарь-краевед Шодоева Светлана Николаевна эткен. Экранда слайдтар ажыра Василий Айачиновичтиҥ јӱрӱмин, иштеген јылдарын, кӧрӱш-таныштарын, билезин кӧргӱскени јуулган эл-јонго солун болгон, озогызын ойгоскон ло сӱӱндирген.

«Эпшилер» деп кожоҥчы ӧмӧлик алкышту кожоҥдорыла эҥирди јарандырган. Jурттыҥ ветерандарыныҥ јааны, ӱредӱчи Кынова Роза Арбаевна куучын айдып, Василий Айачиновичтиҥ јӱрген ле иштеген јолы келер јаш ӱйеге јозок-темдек деп, таскамал учурын бийик баалаган.
Куучын-эрмекти улалтып, јылу эске алыныштар айткандар: сыйнызы Татьяна Айачиновна, Котонова Айдыш Чолчоевна, Ойношева Людмила Покоевна, Некешева Александра Тодлаевна, јуркор-журналист Раиса Амыровна Темеева јарлу јерлежиле оморкоп тургандарын, кожо ӧскӧн јылдарын, солун учуралдарды эзедип, алкыш јылу сӧстӧрин айткан.
Школдыҥ јайалталу балдары јиит ӱредӱчи Тюлентин Сӱмер Алексеевичке баштадып, туштажуга келгендерге кожоҥ-бије сыйлагандар.

Эземниҥ туштажузына аҥылу ла тереҥ, оморкодулу ла бийик учур-кем бергени — ол тӧрӧл газедибис «Алтайдыҥ Чолмоныныҥ» адынаҥ келген кӱндӱлӱ айылчыларыс болгон. Jерлежис, бичиичи, журналист Нина Баштыковна Бельчекова, онойдо ок Лариса Анатольевна Клешева — реклама бӧлӱктиҥ менеджери, Сурайа Михайловна Санакова — технический бӧлӱктиҥ јааны келгендери јуулган эл-тӧрӧӧндӧрди, јерлештерди сӱӱндирген. Нина Баштыковна сӧс айдып, бойын Василий Айачиновичтиҥ школдо до, редакцияда да ӱренчиги деп оморкоп, канча јылдарга кожо иштеген ӧйлӧрин эзедип, Экинурдыҥ эл-јонына јарлу јерлежин ундутпай, кӧдӱрип јӱргендерине быйанын јетирген, амыр-энчӱ, једимдер кӱӱнзеген. ²ткӧн 2017 јылда «Алтайдыҥ Чолмоны» газеттиҥ 95 јылдыгыла колбой, В. А. Тоеновтыҥ адыла адалган сыйдыҥ конкурсы баштапкы ла катап текши республиканыҥ аймак газеттериниҥ журналисттери ортодо јарлалып ӧткӱрилгенин ол айткан. Алдында јылдарда бу јаан тоомјылу сыйга конкурс јӱк «Алтайдыҥ Чолмоны» газеттиҥ журналисттери ортодо ӧткӧн болгон. Онойып, јарлу журналист јерлежистиҥ адыла адалган сыйдыҥ учуры там бийиктеп, республикан кемине јеткен.

«Алтайдыҥ Чолмонында» 27 јыл иштеп, јӱстер тоолу очерктер, репортажтар, статьялар, јурамалдар, фельетондор бичиген журналист Василий Айачиновичтиҥ ончо јайаан иштерин алдынаҥ бичик эдип чыгарган болзо, ол ӱйелерге ундылбас кереес сый болор эди.
Бастыра јӱрӱминде тӧрӧл калыгыныҥ јилбӱлери учун тартышкан, бичинген, «Эне-Тил» јондык биригӱниҥ башкараачызы болгон, кайрал учун эмес — калыгы учун, јамы учун эмес — јоны учун јаркынду, јалкын кептӱ јӱрӱм јӱрген журналисттиҥ, алтай эрдиҥ, Василий Айачиновичтиҥ ады-јолы алтай элдиҥ ортодо ундылбай чолмондый јаркындалып, эзедилип јӱреринде алаҥзу јок.

Туштажуны ӧткӱрерине фотолор берген, акчала јӧмӧлтӧ болуш эткен тӧрӧӧндӧри М. Ч. Ильдинага, Г. К. Соколовага, Э. Мантышевага, Э. К. Айдаровага, Т. А. Тоеновага, Г. К. Мундукинага, И. Г. Тезегешке, анайда ок јурт администрацияныҥ ла байзыҥныҥ ишчилерине Э. С. Яйминге, Ч. А. Бадановага, Л. В. Тюлентинага, Байаруга, М. М. Туйменовага, С. В. Айдаровага ла туштажуга келген эл-јонго алкыш-быйанысты айдадыс.
Бу туштажуда Василий Айачиновичтиҥ ару эземи ажыра ончо журналисттердиҥ јеҥил эмес, је сӱрекей каруулу ла учурлу ижи бийик баалалып, макка чыгарылган. Экинурда каламдары курч ла бичиир јайалталу улус кӧп болгоны темдектелген.

Кайда кайкал солундар,
Канду јуу-согуштар,
Аайына чыгар сурактар,
Анда ардак репортер.
Арыдым деп, айдынбай,
Айдат,бичийт журналист,
Чыладым деп, отурбай,
Чындыкты некейт публицист.
Курч каламар кылыштый,
Каандарды мокоткон.
Jалбыш сӧзӧӧр чыбыктый,
Jамылуны јалкыткан.
Мактайдым слерди, журналисттерди,
Баалайдым бийик, учурлу ижеерди,
Мокорбозын кӧстӧр, калам-перогор,
Бырчыт мӧштий бек улустар.
Jон-калыктыҥ јолчызы,
Jолыгар ачык, чом болзын,
Элдиҥ эпчил элчизи,
Эткен ижеер чом болзын.

Оношко Толоев,
туштажуны белетеп ӧткӱрген тӧзӧмӧл кӱреениҥ адынаҥ

Кожулта сӧс: «Алтайдыҥ Чолмоны» газеттиҥ редакциязыныҥ баш редакторы А. М. Кыйгасова ла ӧмӧлиги, В. А. Тоеновло кожо иштеген ветеран-журналисттер Экинур алтайдыҥ эл-јонына, культураныҥ ишчилерине јерлежиниҥ эземин ундыбай, бийик кемдӱ туштажу ӧткӱргендери учун јаан алкыш-быйанын айдып турулар. Эл-јонго таскамалду, тӧрӧлчи ле тереҥ кӱӱн-тапту, кӧгӱстӱ јашӧскӱрим таскадар, албатыны амырадып, культурага ла кеендикке јилбиркедер јаан учурлу ижигерде једимдер кӱӱнзейт.

Кудайдыҥ берген салымыла…
1960 јылда мен комсомолдыҥ обкомыныҥ аткарганыла Кан-Оозы аймактыҥ Экинур јуртындагы јетијылдык школго баш пионервожатый болуп иштеп келгем. Бу ла јылдыҥ ӱлӱрген-кӱчӱрген айларында мен Горно-Алтайскта баш пионервожатыйлардыҥ семинарында болгом. Ондо кӧбизи ле кыстар болгон, јӱк бир јиит уул аҥыланып турган. Ол кӱнге кӱйген, коо сынду, кеберкек кара уул болгон. Ол Кош-Агаш аймактаҥ келген ле кӧбизинде бу аймактыҥ кыстарыла куучындажып јӱрген. Бис оны казах уул деп бодогоныс. Ол кезикте ӱредӱде јок болуп турган, је семинарды ӧткӱреечилер ого арбанбайтан. Кыстар ӱредӱдеҥ кыйганыста биске арбанып туратандар.
Jуун ончо јанынаҥ јилбилӱ ӧткӧн. Бу семинардыҥ туружаачылары фотого соктырганыс. Эмди ол фотојурукка 58 јыл. Семинардыҥ кийнинде бис, ӧктӧм лӧ сӱӱнчилӱ јашӧскӱрим, Кан-Оозыныҥ автобузыла јанганыс. Автобуста бис кокыр-каткыда, сӱӱнчилӱ куучын-кумыйлу браатканыс. Автобустыҥ учында отургушта очки кийген јиит солдат черӱдеҥ јанып брааткан. Ол бистиҥ куучынга киришпей, унчыкпай араайынаҥ отурган. Ол туштагы јииттер де, кыстар да уйалчаҥ болгон.

Бир канча кӱндердеҥ мен ол солдатты Экинурда кӧргӧм. Ол мундус сӧӧткӱ Jыбаш Семенович Каинчин болгон, ол тушта оны Семен деп адайтандар.
1961 јылда мениҥ эш-нӧкӧрим, Иван Тузакчинович Тоенов, мундус ага-карындаштары керегинде куучындаган. ¯ч карындаш: Василий ле Иван, Jыбаш 1938 јылда чыккандар. Олордыҥ бала тужы јуу-чактыҥ ӧйине келишкен. Ол ӧйдиҥ балдарыныҥ јаан јеҥӱзи — ол айдары јок кӱч јылдардаҥ эзен-амыр чыккандары. Jууныҥ балдары кӧп иштеген, кӧпти кӧргӧн, оҥдогон: олор эрте јаанаган улус. Канчын јиит ӧйлӧри де јууныҥ кийниндеги уур-кӱч јылдарда ӧткӧн эмей.
1963 јылда Экинурдыҥ школына семинарда кожо ӱренген казах пионервожатый ишке кирген. Кӧрӧр болзо, ол бу ла Экинурдыҥ алтай уулы Василий Тоенов эмтир. Василий Айачинович математиканыҥ ӱредӱчизи болуп иштей берген.
Кудайдыҥ меге берген салымы бу ӱч карындашла колбулу ӧткӧн. Олорго быјыл 80 јаш толор эди, је бу јайалталу ла ӧктӧм эрлер ак чечектӱ алтайына јана бергени карыкчалду. Jыбаш Бӧрӱкович јарлу бичиичи, Василий Айачинович јарлу журналист, публицист болгондор. Иван Тузакчинович 22-чи партсъездтиҥ адыла адалган колхозтыҥ бухгалтери болуп иштеген.

И. Т. Тоеновтыҥ адазы, Тузакчы 1941 јылда, фронтко барардаҥ озо, ӱч јашту Иванды ада-энезине экелип, баланы чыдадып алзын деген эмтир. Ол, байла, кайра јанбазын сескен… Ол Сибирьдеги округта тӧзӧлгӧн 232-чи, соҥында Сумско-Киевский деп адалган ат-нерелӱ јуучыл дивизияда јуулашкан. 1942 јылдыҥ јаан изӱ айында дивизия Воронежский фронтко једип келген. Воронежтиҥ јанындагы канду јуу-согушта кӧп јерлештерис корогон, ол тоодо Тузакчы Тоенов. Губарево јуртта јеҥ јастанган јуучылдарга кереес тургузылган. Ондо 279 солдаттыҥ аттары бичилген, ол тоодо Туулу Алтайдыҥ 24 јуучылыныҥ.

О. Тезегештиҥ эске алынганынаҥ