Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

Ойынныҥ тазылдары «Алтайдыҥ Чолмонында»

29.05.2018

Jаан учурлу политикалык ла јондык ас эмес керектер бистиҥ газеттеҥ
башталган деп айдар керек. Ол тоодо «Эне Тил» деген јондык кыймыгу, быјыл одузынчы јылдыгы толуп јаткан Эл Ойын. Албатыныҥ ойындары «Алтайдыҥ Чолмоныла» айрылбас колбулу. Бу кыймыгу ӧткӧн чактыҥ 70-чи јылдарында газеттиҥ јиит корреспонденттериниҥ баштаҥкайынаҥ башталган.

Ол тушта бис, јиит «чолмончылар», Владимир Кыдыев, Борис Кортин, Александр Сельбиков, Сергей Торбоков, ӧскӧлӧри де бир кыпка јуулыжып алала, автоном областьта спорттыҥ национальный бӱдӱмдерин ӧскӱрери керегинде куучындажарыс, башка-башка сурактар аайынча санаа-шӱӱлтелеристи угужарыс. Буряттар, якуттар, тувалар, ӧскӧзи де бойлорында спорттыҥ национальный бӱдӱмдери аайынча байрамдар ӧткӱрип турарда, бис алтайлар кайтканыс, оны бисте не баштабас.

Озо баштап атла јарыжары, алтай кӱреш, ок-јаадаҥ адары керегинде куучын-кумый болуп туратан. Оноҥ аргымак атты капшай эртеери ле оныҥ ээр-ӱйгенин тӱрген алары, одуда отты тӱрген салары аайынча маргаан ӧткӱрер шӱӱлте болгон.
Бу бӱдӱм Эл Ойынныҥ программазына кийдирилбеген, оныҥ ордына эмдик ӱредиш кирген, спорттыҥ ӧскӧ дӧ бӱдӱмдери табылган. Олор аайынча јараш маргыжуларды бис эмди Эл Ойыннаҥ кӧрӧдис.

Областьта спорттыҥ алтай бӱдӱмдери аайынча маргаандарды кайда, кандый аймакта ӧткӱрери јанынаҥ база блаажып турарыс. «Оны Алтайыстыҥ тал ортозында, Оҥдой аймактыҥ јеринде ӧткӱрер керек» — деп, кезиги айдар. «Jок, ондый јаан байрамды 1904 јылда алтайлардыҥ баштапкы мӱргӱӱли ӧткӧн Кан-Оозы аймакта, ӧткӱрер керек» деп, бирӱзи удурлажар. Оны областьтыҥ тӧс калазында, Горно-Алтайскта, ӧткӱрзе кандый не? деп ӧскӧлӧри алаҥзыыр.
Спорттыҥ эҥ јебрен бӱдӱмдериниҥ бирӱзи, ок-јаадаҥ адары ӧткӧн чактыҥ 70-чи јылдарында «Алтайдыҥ Чолмонынаҥ» башталганын эске алынбас аргам јок. Бу јанынаҥ сӱрекей јилбилӱ јол-јорык болгон эди.

Сибирьдиҥ ле Ыраак Кӱнчыгыштыҥ албатыларыныҥ спорттыҥ национальный бӱдӱмдери аайынча спартакиадазын автоном областьтыҥ тӧс калазы Горно-Алтайскта баштапкы катап ӧткӱрерине белетенип турган ӧй. 70-чи јылдардыҥ тал ортозы кирези. Спорттыҥ мындый байрамы мынаҥ озо јаҥыс ла Якутияда, Тувада, Бурятияда ӧткӱрилетен.
Меге, «Алтайдыҥ Чолмоныныҥ» јиит корреспондентине, ол тушта Чита јаар солун да, тузалу да јол-јорык келишкен эди.

Областьтыҥ физкультура ла спорт аайынча комитединиҥ каруулу ишчизи А. А. Трофимовты ла мени облисполкомныҥ председателиниҥ ордынчызы Т. Д.Кайгородова кабинедине алдырала, инструктаж-јартамал этти.
Читага јорыктыҥ чокым амадузын јартады — бурят карындаштардаҥ ок-јаадаҥ адарына ӱренип алары, ок-јаа деген јепселди экелери, спорттыҥ бу бӱдӱмин Туулу Алтайда таркадып баштаары. Ок-јаадаҥ адарын бис ол тушта јӱк ле кинодоҥ, журнал-газеттердеҥ кӧргӧнис.

Буряттардыҥ Социалистический Автоном Республиказында (БСАР) ол тушта спорттыҥ бу бӱдӱми сӱрекей тыҥ ӧзӱм алынган, мында керек дезе, телекейдиҥ чемпиондоры болгон.
Самолетло једип барарыста, аэропортто бисти Бурят республиканыҥ ады јарлу ок-јаачызы Д. Дансаранов уткыды, Чита каланыҥ «Даурия» гостиницазына јетирди, бойы «эртен мен слерге келерим» деп, айдала, јакщылажала јӱре берди.
Эртезинде бисти кӧндӱре ле ок-јаачылардыҥ аҥылу спортзалына апарды — агаштаҥ туткан је ле деген чала чӧймӧк зал эмтир. Спортчылардыҥ тазыктырузы ӧдӱп турган ӧй. Кандый да саҥ башка шыйраларлу јараш ок-јааларлу уулдар ла кыстар јергелей туруп алала, 50 метр ыраакта таҥмаларды аткылайт. Мен, мындый немени баштапкы катап кӧрӱп јаткан кижи, тура тӱжеле, сонуркап, согоондордыҥ тийижин ширтей бердим. Кӧп лӧ сабазы сегис, тогус, он деген очколорго тийет.

Чек ле чыданыгып болбой, Д. Дансарановтоҥ сурадым—кажы биске ок-јааны берзеҥ, адып кӧрӧк. Ол јӧпсинип, «Ямаха» деген јараш ла јаан ок-јааны эмес, шыйра-мыйра јок тегин ле јепселди туттурды.
Мен сӱӱнгениме ӧкпӧӧрип, бежен метрдеҥ адарга јазанып алдым. Бурят нӧкӧрис мени токтодып, колымнаҥ јединеле, јараш ӧҥдӱ чаазын таҥмаларга јууктатты. Таҥмага јетире 15 ле метр.

Кайкадым, чичкези 2 ле миллиметр кулузынды 15-20 метрдеҥ «тозовкадаҥ» сый адып турган Теништи бу бурят ӧчӧп турган ба! А мениҥ алдымда диаметри 1 метр кирези чаазын таҥма! Оныҥ тал-ортозына атпай.
Кӧргӱзип-јартап бергени аайынча согоонды «октодым», јаагыма јетире тарттым, шыкадым, окты божодып ийдим. Алтай «маатырдыҥ» јаазынаҥ чыккан согоон нениҥ де учун байагы је деген таҥмага тийбей, агаш стенеге кадалала, мыйрыйа берди. Бойымды кайкадым — чичке кулузынды сый адып турган кижиле не болгон… А. А. Трофимов адарда, согоон щиттеҥ бир метр тууразына тийди, ойто ло мылкыла берди.

Оныҥ кийнинде бу ла спортзалда бистиҥ јол-јорыгыстыҥ амадузы аайынча туштажу-јуун болды. Бурят карындаштар ок-јааны, согоондорды кайдаҥ алатаны, олордыҥ јакшы-јаманы, шит-таҥманы канайда эдетени ле ӧскӧ дӧ сурактар аайынча јартамалду куучын ӧткӱрдилер.
Ок-јаа деген чӱмдӱ-јараш јепселле баштапкы таныжу ондый болгон. 1970-чи јылдарда.
Jанып келдис. Горно-Алтайскта «Спартак» стадиондо Сибирьдиҥ ле Ыраак Кӱнчыгыштыҥ албатыларыныҥ спорттыҥ национальный бӱдӱмдери аайынча Спартакиадазына белетениш башталган.

Озо ло баштап областьтыҥ ок-јаадаҥ адары аайынча командазын тӧзӧӧр, оны ок-јааларла јеткилдеер керек. База бир јаан иш — ок-јаала адааачыларга таҥма илетен шит белетеери. Ол тегин неме эмес — јааныҥ огы кирзе, оны булкултпас јымжак материал табар керек. Ол тушта ондый материалдар болгон эмес. Карын Горно-Алтайсктагы ПМК-ныҥ башкараачызы П. П. Бедушев болушкан.

Спорттыҥ јараш бӱдӱми бистиҥ алтайга келген баштапкы јолы ондый болгон. Алтай Республикада колына эҥ озо ок-јаа алып, автоном областьтыҥ командазына киргендердиҥ тоозында Александр Сельбиков, Валерий Баженов, Валерий Туденев ле бу бичимелдиҥ авторы болгон эди..
Оныҥ кийнинде бис кӧп маргаандарда турушканыс: Кызылда Улан-Удэде, Абаканда ӧскӧ дӧ јерлерде.
Бистиҥ ок-јаачылардыҥ бӱгӱнги једимдери керегинде угуп, сӱӱнедим де, оморкойдым да.

Т. Тохнин

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина