Одуска јуук сурак кӧрӱлген

01.06.2018

Кӱӱк айдыҥ 24-чи кӱнинде Алтай Республиканыҥ Государственный Jууны — Эл Курултайдыҥ XXXIV ээчий сессиязы ӧткӧн.

Спикер Владимир Тюлентин башкарып ӧткӱрген сессияда 41 депутаттаҥ 34 депутат турушкан. Сессияныҥ ижинде АР-дыҥ башчызы, АР-дыҥ башкарузыныҥ председатели Александр Бердников, РФ-тыҥ Федерация Совединиҥ турчылары Татьяна Гигель ле Владимир Полетаев, АР-дыҥ башкарузыныҥ турчылары, республикан комитеттердиҥ ле ведомстволордыҥ, бӱдӱреечи федерал органдардыҥ Алтай Республикада башкартуларыныҥ башкараачылары, муниципал тӧзӧлмӧлӧрдиҥ башчылары ла депутаттар Советтериниҥ председательдери, јашӧскӱрим парламентиниҥ турчылары, јондык биригӱлердиҥ ле элбек јетирӱлер эдер эп-аргалардыҥ чыгартулу улузы турушкан.
Сессияда 29 сурак, ол тоодо 22 јасактыҥ ӱлекери кӧрӱлген. Jаҥжыкканы аайынча сессияда кӧрӱлетен сурактар парламенттиҥ комитеттериниҥ јуундарында озолондыра шӱӱжилет. Оныҥ да учун сессияда олорды јаҥыс јӧптӧӧри артат.

Бу учуралда кӧрӱлген тӧс сурак АР-дыҥ башчызы Александр Бердниковтыҥ АР-дыҥ башкарузыныҥ 2017 јылда эткен ижи керегинде доклады дезем, байла, јастыра болбос. Ол доклад «АЧ»-ныҥ мынаҥ озо чыккан номеринде јарлалган эди.
Сессияда кадровый сурактар база кӧрӱлген деп айдар керек. Сессия Алтай Республиканыҥ башкарузыныҥ председателиниҥ ордынчызына Роман Птицынды тургуссын деген јӧпти Алтай Республиканыҥ башчызына берери керегинде суракты кӧргӧн. Александр Бердников мынаҥ озо бу јамыда Михаил Маргачев иштегенин ле оны Чой аймактыҥ эл-јоны кайра алдыртканын айткан. Маргачевко бойыныҥ ордына јакшы специалист тапсын деп јакылта бергенин ле ол Птицынды экелгенин темдектеген. Мында јажытту ӱнбериш ӧткӱрилген ле 35 депутаттаҥ 28 депутат ӱндерин бу кандидатура учун берген.

Бу ла сессияда Кӧксуу-Оозы аймактыҥ јаргы участогына ӱч јылга јӧптӧштирер јаргычы эттире Александр Палагин, Горно-Алтайск каланыҥ 3-чи таҥмалу јаргы участогына база ӱч јылга јӧптӧштирер јаргычы эттире Юлия Тупикина јӧптӧлгӧн.
Сессия ӱч конституционный јасак, ол тоодо «Алтай Республиканыҥ Конституциязына тӱзедӱлер кийдирери керегинде» јасакты јӧптӧгӧгӧн. Алтай Республиканыҥ государственный јаҥыныҥ органдарыныҥ АР-дыҥ социально-экономикалык ӧзӱминиҥ программаларын белетеери ле јӧптӧӧри, олорды бӱдӱрери керегинде отчеттор белетеери ле олорды кӧргӱзери аайынча чыдуларын токтодор бӧлӱкте тӱзедӱлер эдилген.

Сессияда кӧрӱлген сурактардыҥ база бирӱзи – агропромышленный комплексти јӧмӧӧри керегинде јасакты федерал јасакберимниҥ некелтелерине келиштирери болгон. Анайып, парламентарийлер Алтай Республиканыҥ «Алтай Республиканыҥ агропромышленный комплексиниҥ государственный јӧмӧлтӧзи керегинде» јасагыныҥ 2-чи ле 3-чи тизимдерине кубулталар кийдирери керегинде» јасагын јӧптӧгӧндӧр. Эл Курултайдыҥ аграрный политика, экология, ар-бӱткенди тузаланары аайынча комитединиҥ јааны Василий Манышевтиҥ темдектегениле, Алтай Республиканыҥ «Алтай Республиканыҥ агропромышленный комплексиниҥ государственный јӧмӧлтӧзи керегинде» јасагыныҥ 2-чи тизими јаҥыдаҥ бичилген. Jасакта јуртээлемтоварчыгараачылар деп кемдер, кандый организациялар адалып турганы чокымдалган болзо, 3-чи тизимде агропромышленный комплекстиҥ кандый ууламјыларына государственный јӧмӧлтӧ јетирилип турганы чокымдалат. Андый ууламјыларга јурт ээлемниҥ потребительский кооперациязыныҥ ӧзӱми, јурт ээлемниҥ јерлеринде мелиорацияныҥ ӧзӱми, јурт јерлердиҥ турумкай ӧзӱми, технический ле технологический јаҥырту ла оноҥ до ӧскӧлӧри кирет.

Алтай Республиканыҥ энчизи болуп турган кайды чеберлеп, корып, оны јарлу эдер ле келер ӱйелерге артыргызар амадула сессия «Алтай Республиканыҥ эпический энчизи керегинде» јасакты јӧптӧгӧн. Парламентарийлердиҥ шӱӱлтезиле, бу јӧптӧлгӧн јасак аҥылу энчиниҥ кайра јандырылбас болуп јоголотонын токтодор. Эл Курултайдыҥ ӱредӱ, культура, спорт, јашӧскӱрим политика, јондык биригӱлер ле элбек јетирӱлер эдер эп-аргалар аайынча комитединиҥ председатели Вячеслав Ухановтыҥ темдектегениле, албаты јайаанында сӱрекей кайкамчылу ла баалу бӱдӱмге — кайга тап-эрик тӧзӧлгӧ тӧзӧӧрин ӧй некейт. Jӧптӧлгӧн јасакта кайды чеберлееринде, корыырында, оны јарлу эдеринде ле келер ӱйелерге јетиреринде јаҥныҥ государственный органдарыныҥ чыдулары темдектелген.

Сессияда «Алтай Республиканыҥ «Алтай Республикада ӱредӱ керегинде» јасагыныҥ 7-чи тизимине кубулталар эдери керегинде» республикан јасак јӧптӧлгӧн. Бу тизимде педагогический ишчилерге бирлик государственный экзаменге белетенери ле оны ӧткӱрери аайынча иш учун компенсация акча тӧлӧӧри керегинде айдылат. Анайда ок «ишмекчи поселоктор (поселки городского типа)» деген оҥдомол јоголтылган. Бу мындый тӱзедӱлер Алтай Республиканыҥ прокуратуразыныҥ сураганыла эдилген эмтир.

Калан тӧлӧӧриниҥ патентный системазы керегинде јасакка кубулталар база кийдирилген. Мынаҥ озо суула јӱзер транспортло пассажирлер тартып турган таҥынаҥ аргачылардыҥ кажызына ла бир кеминде тургузылган калан салынган болзо, эмди каланныҥ кеми башкаланар. Не дезе, таҥынаҥ аргачылардыҥ кемизиниҥ де кемези јаан болуп, бир уунда кӧп пассажир алат, кемизиниҥ де кемези кӧп пассажир алар аргазы јок. Jе ол аргачылардыҥ тӧлӧгӧн каланыныҥ кеми тӱҥей болгон. Эмди айалга солынар.

Республикан парламенттиҥ сессиязыныҥ ижинде Алтай Республиканыҥ Ӱстиги јаргызыныҥ председателиниҥ молјуларын бӱдӱреечи Валерий Сарбашев Алтай Республиканыҥ јаргыларыныҥ 2017 јылдагы ижи керегинде јетирӱ эткен. Оныҥ айтканыла, ӧткӧн јылда јаргылар 9739 гражданский ле административный, 1654 уголовный керектер кӧргӧн. Аймактардыҥ ла каланыҥ јаргыларыныҥ кӧрӱп турган керектердиҥ кӧп сабазы займнаҥ ла кредитный јӧптӧжӱлердеҥ улам чыккан блааш-тартыштар (1792), кыйалтазы јоктоҥ тӧлӧйтӧн тӧлӧмирлерди ле санкцияларды тӧлӧттирери керегинде административный керектер (1220), јадар јерлерле колбулу блааш-тартыштар (816), билелик тап-эрик колбулардаҥ чыккан блааш-тартыштар (645) ла оноҥ до ӧскӧлӧри.

Jаргыларда кӧрӱлип турган керектердиҥ 36 проценти уурыларга, 13 проценти наркотический ле психотропный веществолордыҥ ӧдӱштирӱзине, 7 проценти су-кадыкка ӧнӧтийин уур ла орто кеминде каршу јетиргенине, 4 проценти транспортты тузаланарыныҥ ла јолдо јӱрериниҥ ээжилерин бусканына келижет.
Валерий Сарбашев анайда ок јӧптӧштирер јаргылардыҥ ижи керегинде куучындаган. Оныҥ темдектегениле, республикада јӧптӧштирер јаргылардыҥ 12 участогы иштейт. Кажы ла участокто јаргылардыҥ болушчылары, јаргы јуундардыҥ секретарьлары, јаргыныҥ секретари, делопроизводитель, курьер иштейт. Jӧптӧштирер јаргылар 2017 јылда 1538 уголовный, 22877 гражданский ле административный, 14797 административный бузуштар јанынаҥ керектерди кӧргӧн.

Депутаттарды аргачылардыҥ сурактарыла Алтай Республикада аргачылардыҥ тап-эриктерин корыыры аайынча чыдулалган кижи Леонид Ефимов таныштырган. Оныҥ башкарып турган ведомствозыныҥ 2017 јылда ӧткӱрген ижи керегинде айдып тура, тергеебисте аргачылык иштиҥ курч сурактары – кадастрдыҥ, јердиҥ, ар-јӧӧжӧлик тап-эриктердиҥ сурактары барын темдектеер керек. Анайда ок кадастровый баадаҥ ар-јӧӧжӧгӧ чоттолгон каланныҥ кеми бийик болгоны ла кичӱ аргачылыктыҥ субъекттерине кредиттер аларга кӱч болуп турганы. Jаҥы кассовый аппараттарды тузаланарына кийдирериле колбой база сурактар чыга берет.

Леонид Ефимовтыҥ айтканыла, ӧткӧн јылда ӧткӱрген иште тӧс ајару аргачылык иштиҥ субъекттериниҥ баштануларына ла комыдалдарына, тергееде бизнести ӧткӱрериндеги системный сурактарды табарына ла аргачыларга олордыҥ тап-эриктерин корыыры аайынча чыдулалган кижи керегинде јетирӱлер эдерине эдилген.
Ӧткӱрилген иштиҥ турулталары аайынча мынаҥ ары иште ајару эткедий ууламјылар чокымдалган. Омбудсменниҥ айтканыла болзо, бистиҥ тергееде ол ууламјылар мындый: аргачыларга электроэнергияныҥ тарифтериниҥ бийик болгоны ла јаантайын солынып турганы; агаш фондтоҥ арендага алган јерде тудулган туристический объекттерди ээленер тап-эриктиҥ государственный регистрациязы јок болгоныла колбой санаторно-курортный ла туристский предприятиелердиҥ медициналык јеткилдеш јетирип болбой турганы ла аракы садып болбой турганы; рекреационный иш ӧткӱрерине арендага берилген аркалу јерди чедендеери јанынаҥ јасакберимдеги једикпестер.

Леонид Ефимовтыҥ темдектегениле, пландаган ла пландабаган шиҥжӱлердиҥ тоозы 2016 јылдаҥ ала кезем астаган. Административный штрафтардыҥ кеми база астаган. 2017 јылда калан салар патентный системаны тузаланганынаҥ каландар 579,4 муҥ салковойдоҥ 1456,6 муҥ салковойго јетире бийиктеген. Jурт ээлемниҥ бирлик каланы 19367,8 муҥ салковойдоҥ 16346,8 муҥ салковойго јетире јабызаган. Омбудмсен тергеениҥ башкараачызыныҥ адына кичӱ ле орто бизнестиҥ ӧзӱминиҥ сурактары аайынча бир канча баштаҥкай эткен.
Анайып, депутаттар Алтай Республиканыҥ Эл Курултайыныҥ XXXIV сессиязында кӧп сурактар кӧрӱп, ээчиде сессяныҥ ижин тӱгести.

К. Яшев

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина