Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

Учуры јаан иш

01.06.2018

2018 јылдыҥ кичӱ изӱ айыныҥ 1-кы кӱнинде архив-кӧмзӧниҥ ишчилери Россияныҥ государстволык кӧмзӧ службазына 100 јыл толгонын темдектеп јат. Олордыҥ ижиниҥ тӧс амадузы Тӧрӧлистиҥ тӱӱкизин документтерде чеберлеери болуп јат.

Тӱӱкиле јилбиркеп, ол јанынаҥ тереҥ билгирлер аларга кӱӱнзеген улустыҥ тоозы бӱгӱнги кӱнде там ла кӧптӧп јат, оныҥ учун чокым јетирӱлерлӱ документтерди чеберлеген кӧмзӧниҥ учуры бисте бийик баалалат.
Кӧмзӧ — ол ӧткӧн лӧ келер ӧйди бириктирген бӱк, анда албаты-јонныҥ јадын-јӱрӱмин ле кӧгӱс байлыгын кӧргӱскен билим, культура, јон-экономикалык ла политикалык учурлу толо ло чындык јетирӱлер чеберлелет. Оныҥ да учун кӧмзӧниҥ ижи бийик баалалып турганы јолду.
Россияныҥ кӧмзӧзине јӱк ле 100 јыл ба? деп, кӧп улустыҥ кайкаар да аргазы бар. Чынын айтса, кӧмзӧ аайынча службаныҥ тӱӱкизи чик јок бай ла јаан…

Россияныҥ кӧмзӧлӧриниҥ бир чактыҥ туркунына иштеп келгени Албаты Комиссарлардыҥ Совединиҥ «О реорганизации и централизации архивного дела в Российской Социалистической Федеративной Советской Республике» деп декреди чыкканыла колбулу болгонын темдектеп айдар керек. Кӧмзӧниҥ кӱни тулаан айдыҥ 10-чы кӱнинде база темдектелет. Jе Совнаркомныҥ декрединиҥ 100 јылдыгын темдектеп тура, оныла кожо кӧмзӧниҥ ижи бир ууламјыла бир аай башталганын ундыбас керек. Эҥ ле учурлузы — тӱӱкиниҥ документтеринде айдылганына чындык артары болуп јат.

Учурлу керектер керегинде бичимелдер кӧптӧгӧниле кожо јетирӱлерди чеберлеери јанынаҥ сурактыҥ учуры там бийиктеген. Анайып, аҥылу учурлу јетирӱлерди канча кире ӧйгӧ чеберлеери чокымдалып башталган. Оныла кожо кӧмзӧниҥ ижи тӧзӧлип, кӧндӱккен.
Ӧткӧн чактарда јаҥы тӧзӧлип турган галалардыҥ тӱӱкизин бичиген документ-чаазындар княжестволордыҥ, каандыктардыҥ, монастырьлардыҥ, соборлордыҥ бойлорыныҥ кӧмзӧлӧринде чеберлелгенин билерис. Мынаҥ кӧргӧндӧ, архив-кӧмзӧниҥ тӱӱкизи государство деп оҥдомолло јуук колбулу болгоны јарталат.
Россияда баштапкы документтердиҥ ӧйи 10-чы чакка келиижип јат. Ол тушта олорды ларник деп јамылу кижи чеберлеген. Оныҥ учун ларникти баштапкы кӧмзӧчи деп айдарга јараар. Россияда 18-чи чакта «кӧмзӧ» деп оҥдомол табылгалакта, олор «хранила», «казна», «казенка», «бумажница», «присутственное место» деп адалган. Кӧмзӧниҥ документтери ээлемниҥ, јаргыныҥ, идеологияныҥ бӧлӱктериниҥ тыш колбулар аайынча службаларында тузаланылып, летопись-бичимелдердиҥ тӧзӧлгӧзи болгон.

Политикалык јайрадылыштардыҥ улам документтер чеберлеер јерлер база солынган. Москваныҥ ла Русьтыҥ кӱчи тыҥып, бойына бактырган јерлер кӧптӧгӧниле кожо документтер Москваныҥ кӧмзӧзинде чеберлелген. Анайып, Тӧс кӧмзӧ «Государева казна» деп адалып, акча-манатты, кӧмзӧни ле канцелярияны бир јерге бириктирген. 16-чы чакта документ-чаазындарла иштеерге дьяктыҥ јамызы јарадылган. Ол ого бӱдӱмјилелген учрждениелерди башкарганыла коштой, тузаланарынаҥ чыгарылган документтерди чеберлеер ишти база бӱдӱрген. Приказтар (государстволык учреждение) чыгып баштаганыла колбой, кажы ла учреждение приказ (ведомство) бойыныҥ документ-чаазындарын бойында чеберлеер боло берген. Эҥ јаан учурлу документтер Поместный, Разрядный ла Посольский приказтарда чеберлелген.

Jе бу ӧйлӧрдӧ архив-кӧмзӧниҥ ижи јаан учур алынбаган. Документтерди бир јердеҥ ӧскӧ јерге кӧчӱрип баштаган ӧйдӧ олордыҥ кезиктерин ӧнӧтийин де јоголткон учуралдар болгон.
Jербойында бойы башкарынганыныҥ шылтузында јербойыныҥ кӧмзӧзи база тӧзӧлип башталган. 1550 јылда кепке базылып чыккан Царский Судебник государстволык учурлу ончо керектерди бичиген документ-чаазындарды аҥылап чеберлеерин некеген. «Разметный бичиктерди» тургузып, бирӱзи тӧс јерге аткарылган, экинчизи јербойындагы кӧмзӧдӧ чеберлелген.

Ӧйдиҥ солынганыла кожо эскирип, учурын јылыйткан документтер «казенкаларда» кӧмзӧлӧнгӧн. Ол бек кӱрчектӱ темир эжиктӱ, темирле чаараштай бектелген кӧзнӧктӧрлӱ аҥылу кып болгон. Кажы ла документ башка баштыкта чеберлелген. Олорды тооло темдектелген кайырчактарга сугатан. Кажы ла «приказной» кӧмзӧчи документтердиҥ тооломолын ӧткӱрер эп-сӱмени таҥынаҥ бойы табып алатан. Аҥылу учурлу документтерге экинчи экземпляр јазалатан. Документтиҥ бойын тузаланарга кӧмзӧдӧҥ чыгарарга бергилебейтен. Тӧс учреждениелер бойлорыныҥ тооломол-бичиктерин ӧрӧги турган јаҥдарга кыйалтазы јогынаҥ кӧргӱзер јаҥду болгон.
18-чи чактыҥ баштапкы јарымызында, Петр 1 каан јаҥга келгениле колбой, кӧмзӧниҥ ижинде јаҥыртулар башталган. Jаҥда кубулталар эдилген ле кӧмзӧниҥ ижи эрчимделген. Оныҥ бажында кӧмзӧ лӧ канцелярия эки башка бӧлӱнип, кажызы ла таҥынаҥ башка учреждение боло берген.

1720 јылдыҥ кочкор айыныҥ 28-чи кӱнинде (јаҥы кӱнтоолошло тулаан айдыҥ 10-чы кӱни) јарадылган Генеральный регламентке баштапкы ла катап архив деп оҥдомол кийдирилген. Бу регламент Россияда баштапкы текшигосударстволык правовой акт деп чотолып јат. Анда кӧмзӧниҥ ижи тӧзӧӧндӱ чокымдалып, архивариус «самараларды јууп, чеберлеечи, реестрларды ла чаазындарды собураачы…» кижи болоры керегинде айдылган. Ого ӱзеери, Генеральный регламентте анайда ок документтерле иштеери ле олорды чеберлеери јанынаҥ ээжилер база бичилген.

18-чи чакта уездтердиҥ, губерниялардыҥ, ведомстволордыҥ, јербойында бойы башкарынган калалардыҥ бойлорыныҥ таҥынаҥ башка кӧмзӧлӧри ачылган. Бу ок ӧйдӧ јаргы органдарда кӧмзӧниҥ бӧлӱктери база тӧзӧлгӧн. Кӧмзӧниҥ ижин јарандырар иш ӧдӧрдӧ, документтер собурылып, бир јердеҥ ӧскӧ јерге кӧчӱп, башка-башка калаларга таркаган. Анайып, документтер тематикалык, хронологиялык ла оноҥ ло ӧскӧ ууламјыларга бӧлӱнген. Тӱӱкиниҥ кӧмзӧлӧри ачылган кийнинде, билим иштерде ол документтерди элбеде тузаланар аргалар тӧзӧлгӧн лӧ тӱӱкилик билимге бу кӧмзӧниҥ документтери байлык тӧзӧлгӧ берген.

19-чы чакта министерстволор тӧзӧлгӧн. Оныҥ кажы ла департаментинде бойыныҥ кӧмзӧзи ачылган. Jе документтерди чеберлеерине јарамыкту јер јок болгоны учун ла документтердиҥ кӧп болгонынаҥ улам олордыҥ кӧп сабазын кереги јок арткан кандый бир кыпта салатандар. Оноҥ улам документтердиҥ бир канчазы јылыйып ла ӱрелип калатан.
19-чы чакта болгон реформаларла кожо государствоныҥ учреждениелеринде ойто ло катап солунталар эдилген. Jоголтылган ла бириктирилген учреждениелердиҥ документтерин чеберлеер амадула кӧмзӧниҥ ижи база јаҥы тебӱ алынган. Кӧп министерстволордо бирлик кӧмзӧлӧр ачылары башталган. Олорды бирлик керектердиҥ департаменттери ол эмезе министерстволордыҥ канцеляриялары башкарган.

Документтердиҥ тоозы кӧптӧгӧниле кожо ведомстволордыҥ кӧмзӧлӧриниҥ тоозы база ӧскӧн. Оны кирелендирерине ууламјылалган баштапкы јакару-јакылта 1829 јылда чыккан. Николай 1 каанныҥ јӧптӧп чыгарган јӧбиниҥ резолюциязында «керектӱлерин талдап алала, артканын јоголторго до јараар» деп айдылган. Бир јыл ӧткӧн кийнинде, император јажытту эмес ле тузаланбагадый документтерди лапту талдайла, јоголтсын деген јакару берген. Кийнинде министерстволордо јуулган документтер ылгалып, олордыҥ чеберлелетен јылдары ойтодоҥ чокымдалган.
Бу јаҥырталардыҥ шылтузында јербойындагы органдар ла ведомстволор документтерди бойлоры јууп ла ылгап баштагандар. Онызы канцелярияларды јоголтор айалгалар тӧзӧгӧн.

1873 јылда архив-кӧмзӧлӧрдиҥ ижин ајаруда тударга удурумга иштейтен камыс тӧзӧлгӧн. Бу камыс документтерди узак ла кезек ӧйгӧ чеберлейтен, олорды јоголторго јӧп чыгаратан ӱч бӧлӱкке бӧлилген. Кийнинде ончо кӧмзӧлӧр бу аайыла иштеп баштаган. Бар документтерди учурыла башкалап, эки јара бӧлигени тургуза ӧйдӧ иштеп турган службага билим ууламјы берген.

Реформалардыҥ ӱлекерин юстицияныҥ министерствозыныҥ Москвадагы кӧмзӧзиниҥ директорлоры Н. В. Калачев ло Д. Н. Самоквасов тургускандар. Олор кӧмзӧлӧрдиҥ ишчилерин белетеери јанынаҥ ла государствоныҥ кӧмзӧзинде бир тӧс башкарту болор учурлу деген сурактарды кӧдӱрип тургускандар. Jе башкараачы јаҥдар бу шӱӱлтелерди јӧмӧбӧгӧн. Андый да болзо, документтерди аайы-бажы јок јоголторыла тартышкан губернский комиссиялар тӧзӧлгӧн. Оныҥ шылтузында тӱӱкилик учурлу кӧп тоолу документтер бистиҥ ӧйгӧ јетире чеберлелген.
Архив-кӧмзӧлӧрдиҥ ижин башкарар бирлик система јӱк ле 20-чи чакта тӧзӧлгӧн.

Революциядаҥ озо Россияда государственный кӧмзӧ јок болгон деп айдарга јараар. Кӧмзӧниҥ кабинеттери министерстволордыҥ ла ведомстволордыҥ бойлорында ла иштеген. Каан јаҥы туштагы Россияда улус кӧмзӧдӧҥ документтерди кандый да тудуу јогынаҥ јайым алатан. Jаҥ солынган кийнинде, 1918 јылдыҥ кандык айыныҥ 2-чи кӱнинде архив-кӧмзӧлӧрди башкаратан тӧс комитет тӧзӧлгӧн. Ол кӧмзӧлӧрди удурумга башкарарын ла нормативный документтерди белетеерин бойыныҥ ајарузында туткан.
1918 јылдыҥ кичӱ изӱ айыныҥ 1-кы кӱнинде Албатыныҥ комиссарлары «О реорганизации и централизации архивного дела в РСФСР» деген декрет чыгарган. Бу декрет аайынча тӧзӧлгӧн государстволык централизованный система 2004 јылга јетире иштеген.

Декреттиҥ некелтелериле башкартулардыҥ ведомственный кӧмзӧлӧри јабылып, анда чеберлелген документтердиҥ бастыразына шыдары государствоныҥ јаҥыдаҥ тӧзӧлгӧн Бирлик фондына кӧчӱрилген. Бу ӧйдӧҥ ала Башкаруныҥ учреждениелерине аҥылу јӧп јогынаҥ бойы баш билинип документтерди јоголторы токтодылган. Документтерди јӧп јогынаҥ јоголткон учреждениелер јаргыга берилетен. Бистиҥ республикада архивтиҥ службазын башкарарга кӧмзӧниҥ керектери аайынча тӧс башкарту тӧзӧлгӧн.
Анайып, архив-кӧмзӧниҥ керектери баштапкы ла катап государстволык учур алынган. Бу ла ӧйдӧҥ ала Россияныҥ кӧмзӧ аайынча службазы бирлик эп-аргала иштеп баштаган.

1918 јылда ӧткӱрилген јаҥыртулардыҥ шылтузында кӧп документтер эмдиги кӧмзӧлӧрдиҥ байлык тӧзӧлгӧзи болуп артат. Гражданский ле Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ јылдарында иштеген архивисттер биске кӧп тӱӱкилик учурлу документтер артыргызып салган. Документтердиҥ кезиги јылыйган да болзо, је олордыҥ кӧп сабазы бӱгӱнге јетире чеберлелет. Бистиҥ ороонныҥ архивтери јетирӱлик байлыктарыла, документтериниҥ тоозыла телекейде баштапкы јерде турган ороондордыҥ тоозына кирет. Бисте бар документтер јогынаҥ телекейдиҥ тӱӱкизин толо шиҥдеер арга јок деп айдар керек.

100 јылдыҥ туркунына кӧмзӧ јуур иште кӧп јаҥыртулар болгон. Архивтиҥ ишчилери јаҥыс ла документтерди јууп, чеберлеп турган эмес, олор анайда ок шиҥжӱлӱ иштер ӧткӱрет. Архив-кӧмзӧниҥ документтери государствоныҥ керек-јарактарына айдары јок јаан туза јетирип јат деп темдектеер керек. Бисте бар энчини чеберлеп турган ишчилер ченемелиле ӱлежип, јаҥжыгуларды улалтып, бӱгӱнги кӱнде эрчимдӱ ле ак-чек иштеп јадылар.

А. Тодогошев,
АР-дыҥ ЗАГС ла кӧмзӧниҥ керектери аайынча ком итединиҥ ишчизи

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина