Алтайдын Чолмоны

Кычыраачыныҥ бӱги

05.06.2018

Биле, энелик, от-очок

Кан-Оозы аймактыҥ Культура байзыҥында «Алтайдыҥ эпшилери» деген јондык организация «Эпши кижиниҥ јондыкта учуры» деген суракла ӱредӱ-семинарды Г. Канитованыҥ башкартузыла ӧткӱрди.

Ӱредӱ-семинарда кӧп тоолу айылчылар эрчимдӱ турушты. Олордыҥ тоозында — аймактыҥ јондык биригӱлериниҥ јааны, јууныҥ ла иштиҥ ветерандарыныҥ совединиҥ јааны Г. Увачева, «Jууныҥ балдары» биригӱниҥ председатели А. Павлова, кенектердиҥ биригӱзиниҥ ле «Хозяюшка» клубтыҥ башкараачызы Н. Федотова, бичиичи Т. Акулова, таҥынаҥ аргачы С. Кульдина ла оноҥ до ӧскӧлӧри.
Балдардыҥ јайаандыгыныҥ тӧс јери сӱреен солун кӧрӱзиле таныштырды. Онойдо ок методист В. Дедина Мӧндӱр-Сокконныҥ, Моты-Оозыныҥ ла ӧскӧ дӧ јурттардыҥ устарыныҥ Куштыҥ јылына учурлалган кайкамчылу иштериле таныштыру этти.
Аданыҥ биледе учуры керегинде сурак аайынча Э. Делдошпоева јурттыҥ јозокту адаларын, тайдактарын слайдтарда кӧргӱсти. Ада-Тӧрӧл учун јууда турушкан адаларга, таада-улдаларга «Кӱреелей» јайаан ӧмӧлик «Адалар» деген кожоҥды сыйлады.
Су-кадыкка јарамыкту айалганы тӧзӧӧри, јартамалду ишти ӧткӱрери аайынча курч суракла јетирӱни З. Тордошева таныштырды. «Кӱреелей», «Ӱӱрелер» деген јайаан ӧмӧликтер, сӱрлӱ кептерин кийген, јараш кожоҥдорын коолодо чӧйдилер.
Ӱредӱ-семинар ӧйинде Т. Токтомысова, В. Кордоева энелердиҥ ле кыстарыныҥ колбузы, энениҥ ырызы ла айылдыҥ коручылы керегинде јилбилӱ јетирӱлер эттилер. Виктория Витальевна Кан-Оозыныҥ школында ӱредӱчи болуп иштейт, педӧмӧликте, ада-энелер ортодо тоомјылу ӱредӱчи. Оныҥ уулы ла баштапкы класстыҥ болчомдоры эне керегинде ӱлгерлерди эске кычырган. Ада-энелер келип, ӱредӱчини база јӧмӧди. Виктория Витальевна кӧп балдарлу эне. Ол уулыла кожо чӧрчӧк ажыра энениҥ ырызыныҥ, айыл-јурттыҥ коручылыныҥ учурын кӧргӱсти.
Александр Айдынович Матыков аймактыҥ јӱрӱминде јондык организациялардыҥ учуры јанынаҥ айтты. Ӱредӱниҥ учкары турулталу, тузалу эрмек-куучын ӧтти. Кӱрее куучында айылчылар бойлорыныҥ шӱӱлтелерин база айдышты. Jилбилӱ, керектӱ кӧдӱриҥиниҥ учурын баалап, туружаачылар Галина Канитовага јаан алкыш-быйанын айттылар.
Туружаачылар Кӧзӱл јурттыҥ баштапкы јондык организациязыныҥ јааны А. Папитованы «Энениҥ кӱлӱмјизи» деген фотокӧрӱниҥ јеҥӱчили болуп чыкканыла акту кӱӱндеринеҥ уткыдылар.
Мындый туштажулар сӱреен керектӱ. Эпшилер, энелер чӱрче ле јуулып, ачык-јарык айалгада куучындажып, једимдериле оморкоп, курч сурактар аайынча јолду шӱӱлтелерин угушса, јарамыкту ине.

Г. Кестелева,
Jабаган јурттыҥ ветерандар соведениҥ председатели
Фотојурукта: ӱредӱниҥ туружаачылары

Эзем
Кару акабысты јоктоп…
Беш ичинде Шыргайты јуртта очылардыҥ јааны, јажын-чакка чындык коммунист болгон акабыс, Михаил Булбакович Кокпоев јаан оорудаҥ улам бистиҥ ортобыстаҥ ырап, ада-ӧбӧкӧзиниҥ ӱргӱлји јерине јӱре берди.
Jымжак кылыкту, бир кату эрмек айтпаган, јаантайын каткырган ла јӱрер, кокырчы, кожоҥчы-јаҥарчы акабыс ортобыстаҥ јӱре берерде — сӱрекей јоктомчылу…

Михаил Булбакович трактористтердиҥ Ийин јурттагы курсын божоткон. Оноҥ 4 јыл Балтийский талайда флотто турган. Jанып келеле, Горно-Алтайскта зооветтехникумды божоткон. Ӱредӱзин бийиктедип, Барнаулда јурт ээлемниҥ институдында ӱренген. Кожоҥго, ойноткыларга јайалталу уул ондо ӱренип турала, крайдыҥ јаан хорында турушкан. Талдап, ӱренип алган сӱӱген ижин бастыра јӱрӱминде бир де артырбай, эш-нӧкӧри Мая Куйруковнала кожо узак јылдарга зоотехник, ветеринар болуп иштеген. Барагаш ла Шыргайты јурттардыҥ јурт ээлеминде јаан тузалу, јозокту иш бӱдӱрип, олордыҥ ӧзӱмине јаан камаанын јетирген.

Михаил акабыс Мая Куйруковна јеҥебисле кожо 55 јыл јуртап, беш бала азырап, чыдадып салган. Балдары: Артур, Рада, Олег, Люда, Аля. Узак јуртаган бу эки карган тӧрт ӱйе кӧргӧн улус. 26 баланыҥ кару јааназы, таадазы. Балдары да, баркалары да бу улусты тӧзӧп, база кожоҥдоор до, кӱӱге, бијеге јайалталу болуп ӧскӧндӧр.
Акабыс, айса да болзо, кандый јымжак кылыкту кижи болгон! Качан да, кемге де кату сӧс айтпаган, балдарына сабар тийдирбеген. Бистиҥ кару Мая јеҥебисти алаканда алып јӱрген деерге јараар. Чегенин кожо кайнадар, сарју-курудын эдер, калажын быжырар эр болгон. Ары-бери јорыктап јӱрзе, сценага чыкса, кару эжин јаантайын колынаҥ јединип јӱретен. Ондый алтай эрлер јокко јуук деп бодойдым.

Акабыска кӧрӧ, Мая јеҥеш от-калап кижи, айтса — айдар, арбанып та ийер. «Маҥда атты токтодор, кӱйӱп турган турага кирер…» деген сӧстӧр ого јакшы келижет. Кандый ла јӱзӱн кӧлӱктерле, тракторло до, автомобильле де маҥтаткан, эмдиктер де минген ӧйи болгон. Балалайканы колго алып ойногон ло кийнинде, кожоҥдоры ары јанынаҥ кӧксинеҥ чыгып урулза, јеҥебиске једер кижи јок эмей!

Билезиниҥ бажы болуп, куруйлап-башкарып јӱрген јеҥебисти бис карыкпай, кунукпай, эмди де узак јаш јажазын, оорыбай-чылабай јӱрзин деп кӱӱнзейдис. Акабыстыҥ айдып салган адакы сӧзи бар, јеҥе, оны ундыбагар: «Бир де отурба, энези, ичкери бас. Кунукпа, кожоҥдо! Эл Ойында улусла кожо бол…».

Анчада ла алтай албатыныҥ Эл Ойын байрамы јууктап келерде, акамды јоктоп, башка кандый ла санаалар эбелет, кӧскӧ јӱзӱн јуруктар кӧрӱнет, кӧгӱске кӧп элестер томулат… Бистиҥ «Чаҥкыр» ӧмӧликте јаҥарды јарандырып турган сок јаҥыс эр кижи Михаил Булбакович болгон. Акабысты ортобыска тургузала, јайканып туруп јаҥарлашсаас — кандый јакшы, кандый јараш болгон эди… Эл Ойында акабысты, јаан јайалталу алтай эрди, кӧп лӧ улус билген, јоксынар болор. Конок кондырбас, салым сакытпас — канайдар да арга јок. Jе бис оны качан да ундыбазыс.

М. Быдышева,
Шыргайты јурттаҥ

Уча берген турнадый
Быјыл куран айда Валерий Киндиков ада-ӧбӧкӧзиниҥ алтайына сала бергенинеҥ туй ла бир јыл болор. Мен эмдиге јетире оҥдоп болбой јадым — кемди мен јылыйткам? Кару нӧкӧримди бе, айса болзо, карындажымды ба?
Меге бу ӧткӧн јӱрӱмимде солун, ак-санаалу ла нерелӱ кӧп улуска јолугарга келишкен. Ондый јайалталу улустыҥ бирӱзи — Валера. Бис экӱ черӱчил молјубысты бӱдӱрип турала, Ыраак Кӱнчыгышта 1976 јылдыҥ кӱски айында јолыгышканыс.

Мен службаныҥ сегис айын ӧдӱп, кичӱ сержант болуп турарымда, Валера јаҥы келип, мениҥ взводыма учураган.
Валера јеҥил эмес службаны бажынаҥ ла ала талдама апарган. Ол мылтык адышла, стройдо базарыла, уставтарды билериле, спортло эҥ артыктардыҥ тоозында болгон. Валера чыдамкайын, эпчилин ле чыйрагын службазында бастыра јанынаҥ тузаланган.

Бир темдек. 1976 јылдыҥ кӱзинде Читадаҥ ала Ыраак Кӱнчыгышка јетире коркышту јаан ӧрттӧр болгон. Ӱч ай кире ӧрттӧр ӧчӱргенис. Сӱрекей кӱч болгон: сас, торф, јойгон јыш агаштар, тайгалар бастыра кӱйӱп јат. Бойыҥ, курсак ӱзе ыш, тынарга кӱч.

Бир кӱн тӱнде бистиҥ частьтаҥ 10 километр киреде артиллерийский складтар кӱйеле, јарылып баштаган. Jер силкинеле, будыҥныҥ алдынаҥ јоголо берген неме ошкош, оору кижиниҥ онтузы ошкош табыш, тӱнде тӱш чылап јарык. От-алыжуныҥ сыныктары ары-бери учуп јат. Бис взводло коштой кӱйӱп баштаган деремнеге јеттис, ӧрт ӧчӱрерге. Jе салкын, јалбыш јаан, ӧчӱрип болбогоныс, деремне кӱйӱп калган. Jуу-чак ӧткӧн немедий, туралар турган јерде јаҥыс ла куру печкелер кӧрӱнет. Мындый айалгада Валера бир де комудабай, уур-кӱчтерди алып чыккан. Бистеҥ болгой офицерлер чыдашпай барган. Оныҥ соҥында бис экӱ службаны једимдӱ ӧдӱп, Алтайыска јанганыс. Ортобыста колбу бир де јылыйбаган.
Адакыда бастырагарга салым узун, јӱрӱм јымжак болзын деп кӱӱнзейдим!

А. Иташев,
Экинур јурттаҥ

Байрам бийик кеминде ӧтти
Оҥдой аймактыҥ Jоло јуртында Jеҥӱниҥ байрамына белетениш, тӧзӧмӧл иш бийик кеминде ӧтти. Jурт језеениҥ јааны В. Е. Абакаева, Культураныҥ туразыныҥ јааны Б. П. Темденева ӧмӧликтериле байрамды ӧткӱрди. Тӱште митинг болды, кажы ла унук таадазыныҥ сӱр-кеберин тудунган турды. Коромјылу, карыкчалду сӧстӧрди кӧстиҥ јажы јок угар арга јок болды. Адам 1942 јылдыҥ тӱӱкиде јарлу изӱ тартыжуларында турушкан. ¯чинчи калапта Сталинградтыҥ јалаҥында јеҥ јастанган.

Оныҥ кийнинде концерт кӧрдибис. Сценага баштары кажайган кожоҥчылар чыкты. Олор, 50-70 јаштулар, ончозы бистиҥ ӱренчиктерис болгон. Культураныҥ нерелӱ ишчизи И. И. Санакаевага башкарткан бу ӧмӧлик јуу ӧйиниҥ кожоҥдорын сыйладылар. Олор аймакта ӧткӧн «Голос» деп конкурстыҥ јеҥӱчилдери. Экинчи јер алган Аҥчы Бабаков база кожоҥдоды.

Баштапкы класстыҥ талайчы кийимдӱ ӱренчиктери черт берип, база кожоҥдодылар. Уулчактардыҥ ӱндери эдискидий, амыргыдый.
Jурт Советте јууныҥ балдарына, иштиҥ ветерандарына учурлалган чайлаш болды. Отура тӱжӱп, адын адабас, алдын кечпес адаларды јоктодыс. Олор ак јарыктаҥ јӱрӱп калганы ачу… Бир ле кижи, Чыгыш Алчубаевич Туткушев, арткан, чайлашка келип болбоды. Jурттыҥ админстрациязыныҥ, культураныҥ, школдыҥ байрамды, кӱндӱ-кӱреени ӧткӱрген ишчилерине, балдарына јаан быйанысты айттыс.

Я. Анчина,
јууныҥ балазы