Алтайдын Чолмоны

Албатыла ачык-јарык куучын ӧткӧн

15.06.2018

Ороонныҥ башкараачызына албаты-јонноҥ 2580929 баштану болгон, «Чике колбу» ӧйинде 79 сурак-баштануга каруулар берген куучын-эрмек 4 саат 20 минут улалган. Олордыҥ кезигин газеттиҥ кемине келиширте кыскарта јарлап јадыс.

Быјылгы «Чике колбуныҥ» аҥылузы — анда башкаруныҥ турчылары, губернаторлор, государственный корпорациялардыҥ башкараачылары баштапкы катап турушкан.

Jаҥы башкару керегинде
Талдаштардыҥ кийнинеҥ, башкаруныҥ јаҥы составы кӧстӧлип турарда нениҥ учун башкаруныҥ турчылары ортодо солынталар эдилбеген деген сурак берилген болгон. Президенттиҥ айтканыла, ороонныҥ ӧзӱминиҥ калганчы јылдарда бис айдып турган планын алдындагы ӧйдӧги башкару кайда да 1,5 јылдыҥ туркунына белетеп тургускан. «Бис башкаруны бӱткӱлинче јаҥыртып, билгирлери тереҥ ле јакшы белетениш ӧткӧн улусты да экелзебис, олор планла колбулу иш-керектерди лаптап аайлаштырарына, ишке кӧндӱгерине эмезе јаҥы иш-керектерди пландаарына ас ла болзо эки јыл керек болор. Бис ол тушта эки јыл ӧйди калас јылыйтарыс эди, је бисте дезе андый эки јыл јок. Мыныла колбой, бистиҥ ороонныҥ ӧзӱми јанынаҥ јӧптӧр белетегендерди артырар керек болгон — олор бӱдӱрген ле бӱдӱретен иштер учун каруулу болзын деп. Башкаруны јакшы белетениш ӧткӧн лӧ каруулу, јаан иште бойын јакшы јанынаҥ кӧргӱскен јаҥы улусла билдирлӱ јаҥыртар керек деп шӱӱлтеге келгем. Мен сананзам, башкаруныҥ бӱгӱнги составы јарамыкту — деп, Путин айткан.

«Майский» јарлыктарды бӱдӱрер эп-аргалар
Андый эп-аргалар деп, В. Путин «улус нени ле оны канай эдерин јап-јарт оҥдоп турар учурлу» деп темдектеген. «Бу јанынаҥ шӱӱлтелер јуук айлардыҥ туркунына белетелер. Ишке программный ээжи аайынча толо кеминде форматла кӧчӧр керек. Андый ээжи бастыра јерлерде тузаланылар учурлу. Ол ээжи бойыныҥ тузалузын кӧргӱскен, бу јанынаҥ ченемел бар. Анайда ок кажы ла кижи ижи учун таҥынаҥ бийик каруулу болорын чокымдаар керек» — деп, ол јартаган. Анайда ок темдектелген иш-керектерди акча-манатла јеткилдеерине аҥылу ајару эткен, олорды бӱдӱрерине 25 триллион салковой акча керек.

Каландардыҥ кеми кӧптӧӧр бӧ?
Президенттиҥ шӱӱлтезиле, «майский» јарлыктарды јӱрӱмде бӱдӱрер аргалардыҥ бирӱзи — калан системаны келиштиртери.
—Кезик улус, анайда ок оппозициядагы, је чыгартулу улузы парламентте бар политический партиялар НДФЛ-ды кубултар керек деп шӱӱлте эткилейт. Бис бу јанынаҥ узак сананганыс. Баштап кӧрзӧ, физический лицолордыҥ кирелтелерине каланныҥ дифференцированный шкалазы социально чындык деп билдирер: кем кӧп кирелтелер алып турган болзо, анча ок кире кӧп тӧлӧӧр учурлу. Jе јӱрӱм-ченемел, теоретический формулага кӧрӧ, чӱмдӱ.
Jартап айтса, тал-табыш јаан да болзо, фискальный кӧргӱзӱ куруга јуукташ болор. Ол тушта инвестиционный айалга бӱткӱлинче коомойтыыры јарт, оныҥ да учун дифференцированный шкаланы тузаланбас деген шӱӱлте эдилген.
Садудаҥ калан тӧлӧдӧри керегинде айтса, бу сурак база шӱӱжилген. Мениҥ кӧп тоолу коллегаларым андый каланды кийдирери керегинде шӱӱлтени эксперттер болуп айткан. Баштапкызында, бисте андый калан болгон — саду-ӧдӱштирӱдеҥ калан. Бу бӱткӱл экономикага ла граждандарга јаан јӱк, нениҥ учун дезе ол кыйалта јогынаҥ инфляцияныҥ кеми билдирлӱ ӧзӧрине экелер. Бу айалгаларды бастыразын ајаруга алып, бу норманы тузаланбас деген шӱӱлте эдилген. Ӧскӧ шӱӱлтелер бар, олор башкаруда шӱӱжилет ле јарадылар учурлу. Озолондыра неме айтпайын, ол јӧптӧрди сакып алалы, олор удабас чыгар — деп, ол јартаган.

Кирелтези ас улус — эки катапка астадар
—Бистиҥ амаду — арга-чагы кирелӱ улустыҥ тоозын эки катапка астадар. Ол керегинде кӧп айдылган. Бис 2000 јылдаҥ ала 2007 јылга јетире ӧйдиҥ туркунына андый улустыҥ тоозын эки катапка астадып салганыс. 2008-2012 јылдардагы экономикалык уур-кӱч айалгалардаҥ улам бу тоо биске јарамыкту эмес јанына кубулган болгон. Jе эмди ишјалдыҥ кеми 9,8 процентке, улус колго алып турган кирелтениҥ кеми 3,8 процентке кӧптӧгӧн — деп, Владимир Путин куучындаган.
Каланныҥ бюджет системазында кубулталар шак ла андый улустыҥ тоозы ас болорын јеткилдеерине ууландырылган деген. Государство арга-кӱчи кирелӱ улуска болуш јетирерине керектӱ айалгалар тӧзӧӧр учурлу, мында куучын болуш адылу эдилери керегинде ӧдӧт деп айткан.

Онкологияла канай тартыжар
Улус «Чике колбуга» онкология оорулар јанынаҥ диагностиканыҥ чыҥдыйы јабыс болгоны, оору улус эм-тусла толо кеминде јеткилделбей ле тергеелерде специалисттер једишпей турганы керегинде сурактарла баштанган.
Президенттиҥ айтканыла, онкология ооруларла тартыжары аайынча программаныҥ баазы бир триллион салковой болор. Государствоныҥ јааныныҥ аҥылаганыла, онкология — сӱрекей курч сурак. Баштапкызында, тергеелерде реабилитационный тӧс јерлер, эмчиликтерге эм-тус ла квалифицированный болуш јетпейт. Jастыра диагностика эдип турганыла колбулу курч сурак бар. «Пациент-врач-диагностика» деген цепочка иштебей турганын кӧрӧдис. Бу сурактыҥ аайы-бажына канай чыгар? Бис улустыҥ кӧп јаш јажаарын узадары јанынаҥ бойыстыҥ алдыбыска јаан амадулар тургузадыс. Jе бу амадуга улусты эмдееринде бӱгӱнги ӧйдиҥ эп-аргаларын тузаланбастаҥ једип болбос. Эртеледе эдер диагностика керек. Бӱгӱн андый ооруларды эртеледе илезине чыгарарыныҥ кеми 30 процент кире, болор керек — 50-70 %. Балдардыҥ гематологиязынаҥ 90 процент учуралда эмдеп саладыс. Мынаҥ озо бу кӧргӱзӱ 30 процент, керек дезе оноҥ ас болгон. Эмдеш јанынаҥ бийик кӧргӱзӱлерге једер аргалар бисте бар» — деген.
Президент анайда ок ядерный медицинага јаан ајару эдерин аҥылаган. Улусты эмдеери ле химиотерапия тӧрӧл препараттарла јеткилделер учурлу. Программа белетелип јат. Jаҥы онкоцентрлер тудар, бар андый тӧс јерлерди јазалдарла ӱзеери јепсеер керек деген.

Пенсияга чыгар јаш: ајарыҥкай болор керек
Курсктаҥ Алексей Гончаровко амыр бербей турган сурак: пенсияга чыгар јаштыҥ кемин кӧптӧдӧр бӧ? Бистиҥ ороондо јажы 50 јаштаҥ ашкан кижини ишке албай јат. Шахтерлор, силовиктер ле ӧскӧлӧри де пенсияга эрте чыгар ба?
Владимир Путин ачыгынча айтканыла, пенсияга чыгар јашты кӧптӧдӧри јанынаҥ суракка сӱрекей ајарыҥкай болор керек. Анайда ок бӱгӱн пенсионный јеткилдештиҥ системазыныҥ алдында турган тӧс сурак — пенсионерлердиҥ кирелтелериниҥ кемин бийиктедери ле оныҥ шылтузында ороон ичинде јокту-јойу улустыҥ тоозын астадары. Ишјалыныҥ кеми ас јерлерде иштеп турган пенсионерлердиҥ пенсиязына индексация керегинде суракты учына јетире шӱӱп, шиҥдеп кӧрӧр керек деген. «Бу јанынаҥ сананар керек. Ишјалыныҥ кеми ас ла иштеер улус једишпей турган јерлерде јаҥжыкканы аайынча пенсионерлер ле иштеп јат ине» — деп, Президент куучындаган. Оныҥ ӱзеери айтканыла, куучын, темдектезе, балдардыҥ садтарында, эмчиликтерде ле ӧскӧ дӧ јерлерде иштеп тургандар керегинде ӧдӧт.

Jолдор…
«Чике колбу» ӧйинде кӧп баштанулар јолдордыҥ сурагыла колбулу болгон.
—Россия 6 јылдыҥ туркунына јол тударына чыгарылып турган акча-манаттыҥ кемин эки катапка кӧптӧдӧрин пландайт. 9,5-9,7 триллион салковой кире акча РФ-тыҥ башка-башка тергеелеринде јолдор тударына ууландырылар. 2012 јылдаҥ ала 2017 јылга јетире бис јол тударына 5,1 триллион салковой акча чыгымдаганыс.
Бӱгӱн федерал кеминде јолдордыҥ айалгазы оҥду болордо, тергеелердиҥ нормативный ээжи-айалгаларга келижип турган јолдорыныҥ тоозы эки катап кирезине ас. Биске јаҥыс ла федерал эмес, је анайда ок тергеелик те учурлу јолдордыҥ айалгазы јакшы болорын јеткилдеер керек. Процент кеминде алза, јакшы јолдордыҥ кеми 70-80 процентке јетире кӧптӧӧр учурлу— деп, ороонныҥ башкараачызы угускан.

Россия ла Кӱнбадыш ортодо колбу
Владимир Путин улустаҥ келген ле интерактивный доскодо бичилген суракты бойы талдап алган:« Россияны бурулаштардыҥ учы-куйузы билдирбейт. Онызы база канча киреге улалар?».
—Бу јанынаҥ мен кӧп айткам. Ол бурулаштар, јӱзӱн-башка санкциялар Россияныҥ ӧзӱмин кирелендирер, буудактаар арга болот деп, андый немелерди сананып таап тургандар сананат. Нениҥ учун анайда эткилейт? Олор Россиядаҥ јалтанат, бистиҥ ороон конкурент болуп калганын кӧрӧт.
Мениҥ шӱӱлтемле, бу јастыра политика. Кемге де, ол тоодо Россияга буудак этпей, јуук колбу тӧзӧӧр керек ине. Шак ол тушта телекейлик экономикага јарамыкту текши туза болор. Бистиҥ партнерлор оны оҥдоп баштаган. Кӧп тоолу ороондордо не болуп турганын кӧрӱп јадыгар — бастыразы јарамыкту колбулар тӧзӧӧри керегинде айдыжат. Чын, кажы ла ороондо бойыныҥ јилбӱлери бар, је ол јилбӱ-амадуларга једерге, ол тоодо экономикада, политиканыҥ эгоистический эп-сӱмелерин тузаланбас керек — деп, В. Путин айтты.

Ипотека процентин јабызадат
Ипотечный кредиттер аайынча ставкаларды 7 процентке јетире астадар керек деп, Владимир Путин угускан:« Мен Федерал Jуунга Баштанумда ипотечный ставканыҥ кеми 8 процент кирезинде болорын темдектеер, је оныҥ кеми 7 процентке једерине јӱткӱӱр керек деп айткам. Бу сурак јанынаҥ бисте узак блааш-тартыжу ӧткӧн болгон. Мында бастыразы бюджеттиҥ чыгымдарыла колбулу. Jе башкару ла Тӧс банк 7 процентке јӱткӱӱр учурлу».
Президент «Чике колбу» ӧйинде баштапкы вице-премьер, акча-манат аайынча министр Антон Силуановко ипотечный кредиттер аайынча ставкалардыҥ кемин јабызадары јанынаҥ кандый иш ӧткӱрилип турганы керегинде јетирӱ этсин деп айткан. Силуановтыҥ јетиргениле, тургуза ӧйдӧ орто ипотечный ставканыҥ кеми 9,73 %, бу јуукта оныҥ кеми эки тоодоҥ турган болгон. «Jӧмӧлтӧ-болуш керексип турган кезик улуска ипотечный кредиттер аайынча ставкалардыҥ кемин оноҥ ары јабызадары јанынаҥ программаны јӧптӧп јадыс. Андый улустыҥ тоозында озо ло баштап эки, ӱч ле оноҥ до кӧп балдарлу билелер. Тӧс амаду — ипотека ороонныҥ граждандарыныҥ кӧбизине јарамыкту болорын јеткилдеери. Экономикада процентный ставкаларды оноҥ ары јабызадары, инфляцияныҥ кеми јабыс болорын јеткилдеери бистиҥ ле Тӧс банктыҥ иш-амадузы. Онызы бистиҥ улустыҥ јадар айалгаларын јарандырар арга берер».

Бензинниҥ баазы
—Башкару бензинниҥ баазыла колбулу курч суракты аайлаштырары керегинде бир канча јӧптӧр јараткан, ол јӧптӧрдиҥ ӱлекерлерин белетеер алдында бистиҥ тӧс нефтегазовый компанияларла куучын-эрмек ӧткӧн болгон. Бензинниҥ баазыла колбулу бӱгӱнги айалга неге де јарабас. Оныҥ баазы бийиктегени энергетиканыҥ, энергоресурстардыҥ бӧлӱктеринде калганчы ӧйдӧ эдилген јастыра регулированиенеҥ улам болгон — деп, В. Путин јартады. Оныҥ айтканыла, ол јастыра регулирование, бюджетти каландарла толтырары јанынаҥ эткен алтамдар нефтяниктер нефтьтиҥ бойын гран ары јанындӧӧн аткарарына экелген. «Нефтяной компаниялар гран ары јанындӧӧн аткаргадый болгон, је нефтеперерабатывающий заводторго аткарган нефтьтеҥ јетире албаган кирелтени чотоп, олордыҥ шӱӱлтезиле болзо, бойына орныктырарга, бензинге ле дизельный одыруга бааларды бийиктедип ийген» — деп, Президент куучындады.

(«Российская газетадаҥ» кыскарта)