Алтайдын Чолмоны

Ар-бӱткен ајару некейт

11.08.2017

АР-дыҥ ар-бӱткенниҥ байлыктары, экология ла ар-јӧӧжӧ аайынча министри А. Алисов журналисттерди Экологияныҥ јылында ӧткӱрилип турган иштерле таныштырып, берилген сурактарга каруулар јандырган.

Пресс-конференция
Ар-бӱткен ајару некейт

2017 јыл Россияда, ол тоодо бистиҥ республикада, Экологияныҥ јылы деп јарлалган. Оныла колбой Алтай Республиканыҥ ар-бӱткенниҥ байлыктары, экология ла ар-јӧӧжӧ аайынча министерствозында пресс-конференция ӧткӧн. Министр А. Алисов журналисттерди Экологияныҥ јылында ӧткӱрилип турган иштерле таныштырып, берилген сурактарга каруулар јандырган. Пресс-конференцияда ол бистиҥ тергеебисте ар-бӱткенге каршузын јетирип турган јылдыс курттыҥ кӧптӧгӧнине јаан ајару эткен.
Министр Алтай Республиканыҥ агашту јерлеринде шиҥжӱни агаш аайынча инспекторлор ӧткӱрип, ар-бӱткенди корыырыла колбулу јасактарды бузарын болдыртпаска кичеенип иштеп турганын темдектеген. Олор Алтай Республиканыҥ МВД-зыныҥ ишчилериле рейдтер ӧткӱрип, 20462 муҥ салковойго турар 1476 кубометр агаш јӧп јогынаҥ кезилгенин илезине чыгаргандар. 75 материал тап-эриктерди корыыр органдарга аткарылган. Оныҥ шылтузында бир канча уголовный керек ачылган ла тап-эрик бусканы учун 404 административный протокол тургузылган.
Бу кӱрее-куучында јаан ајару јылдыс курттардыҥ кӧбӧлӧктӧрине эдилген деп ӧрӧлӧй айдылган эди. Тургуза ӧйдӧ каршулу кӧбӧлӧктӧр Алтай Республиканыҥ агаш ӧскӧн 143 324,8 гектар јеринде таркаган. Олор оноҥ до ары таркаар деген чочыду бар. Нениҥ учун дезе ого быјылгы ай-кӱнниҥ аҥылулары јаан камаанын јетирет. Кӧбӧлӧктӧр јаан каршузын анчада ла Оҥдой, Шабалин, Чамал аймактарга ла республиканыҥ туризминиҥ тӧс јерлерине јетирет. Оҥдойдо табылган кӧбӧлӧктӧр јымырткаларын кайа-таштарда артырат. Ар-бӱткенди корыыр ишчилер байагы кайаларга чыгып, кӧбӧлӧктӧрдиҥ јымырткаларын јоголторын тӧзӧгӧндӧр. Олор јуулган јымырткаларды кӧндӱре ле ӧртӧп јадылар.
А. Алисовтыҥ айтканыла, олордыҥ министерствозы 2016 јылда «Росагашкору» ФБУ-ла (Алтай крайда) колбу тудуп, биологический препараттарды тузаланары јанынаҥ јӧптӧжип алган. Анайып, јылдыс курттардыҥ кӧбӧлӧктӧри анчада ла Иркутский ле Томский областьтарда, Красноярский крайда кӧп болгоны јарталган. Олорло тартыжарына тӧс јердеҥ 1,5 миллиард салковой акча чыгарылган. Бистиҥ тергеебистиҥ јааны А. Бердников ӧткӧн јылдыҥ јаҥар айында Москвада болуп, 2018 јылда бу каршучылдарла тартыжарына акча чыгарары јанынаҥ јӧптӧшкӧн. Биске ар-бӱткенниҥ бу каршучылдарыла тартыжарына 30,824 миллион салковой акча керек болуп јат.
Эмди јылдыс курттыҥ кӧбӧлӧктӧри керегинде јартамал эдип ийейин. Бу каршучыл кӧбӧлӧктӧр јӱзӱн-башка агаштарды, јырааларды ла тӱжӱм берип турган агаштарды ӱрейт. Кӧбӧлӧктӧр бойлоры јӱк ле ӱч кӱнниҥ туркунына јӱрет. Бу ӧйдиҥ туркунына олор бир де курсактанбай јат. Jе кажы ла эне кӧбӧлӧк агашта бир муҥга шыдар јымыртка артырар аргалу. Байагы чокчойто чогылган јымырткалар кӧбӧлӧктиҥ ичинеҥ чыккан учукла оролот. Олор табынча каразымак-кӱреҥ ӧҥдӱ боло берет. Агаштыҥ јалбырактарын шак андый чокчоктоҥ чыккан курттар јип јат.
Jылдыс курттар кӱӱк айда табылып келет. Курттар кабыкта тужында олорго кандый да сооктор тыгынып болбос. Jе ол ок ӧйдӧ кенейте сооп ло јылып турган кӱндер олорго ӧлӱмдӱ болот.
Курттар кичинек тужында олорды јоголторго «Лепидоцид СК-М», «Командор», «Карбофос», «САНПЕЙ» деген препараттарды тузаланарга јараар. Бу препараттар «Садоводтыҥ» магазиндеринде ле «Биофари» ООО-до садылып јат.
Кичӱ ле јаан изӱ айлардыҥ баштапкы кӱндеринде энезиниҥ учуктарына оролгон курттар агаштыҥ чӧбрӧзиниҥ кыптарында, јабыстагы будактарда, кезикте јиилектӱ јалбырактарда уйаланат. 10-15 кӱн ӧткӧн соҥында олор кӧбӧлӧк боло берип, учуп баштайдылар.
Jе мында бир «је» бар. Препараттарды тузаланарын билип алдым, јылдыс курттардыҥ суруузын эмди ле берерим деп иженгенигер калас та болуп калардаҥ айабас. Слер, кычыраачылар, алама ӧскӧн агаштарда учукка илинген кичинек кара курттарды кӧргӧн лӧ болбойыгар. Кӧрӧр-угар болзо, байагы кӱлӱктер 10 километрге јетире уча беретен эмтир. Айдарда, садтарда агаштарды канча ла кире корондозо, оноҥ туза болоры чала алаҥзулу. Нениҥ учун? Оныҥ каруузын табарга кӱч эмес. Садта ӧскӧн агаштарды бастыра айылдаштар корондоор учурлу!
Каланы айландыра турган кырлар јажыл агаштарла бӱркелген, олорды јууныҥ балдары таарыган. Газеттерде кырларда карагайлар ӧскӧн јерлерге «каланыҥ јажыл курчуузы» деген статус берери керегинде јетирӱ болгон эди. Jе бу карагайлар кургап, салкын соксо, кар јааза, сынгылайт. Министрге бу јанынаҥ нени де эдер керек эмес пе деген сурак берилген. Кӧрӧр болзо, бу карагайлар мэрияныҥ јеринде эмтир. Министр сурактыҥ аайынча чыгарга каланыҥ јаандарыла јартажар болды.
Бир канча јыл мынаҥ кайра агаш ӧскӧн јерлерди арендага берери јол алынган эди. Ар-јӧӧжӧгӧ ээ боло бергендерде курт-коҥысла, каршучылдарла тартыжар ченемел бар ла болбой деген сурак тура берерде, министр арендаторлордыҥ молјуларын айдып берди. Бу ок ӧйдӧ олордыҥ ижине шиҥжӱ катуланган. Темдектезе, «Чойский» СПТЗК бойыныҥ молјуларын коомой бӱдӱрип турарда, 2014 јылда арбитражный јаргы аренданыҥ јӧптӧжӱзиниҥ чыдузын токтоткон. Молјуларын бӱдӱрбей турган арендаторлордыҥ јерлерин айрып алар јаҥ бар деп айдар керек.
Пресс-конференцияда куучын мӧш агаш керегинде база ӧткӧн. Министрдиҥ айтканыла, эмди мӧшти кезери, совет ӧйдӧ болгонына кӧрӧ, тыҥ ла кӧптӧбӧгӧн. «Бӱгӱн республиканыҥ 1107 муҥ гектар јери мӧшлӧ бӱркелген. Олордыҥ кеми 300 муҥ кубометрге једер. Совет ӧйдӧ јылына 1,5 муҥ гектар јердеҥ 130 муҥ кубометр мӧш кезилетен. Бӱгӱн мӧштӱ јердиҥ кеми, совет ӧйдӧ болгонына кӧрӧ, 247 муҥ гектарга элбеген. Бисте мӧш агаш ӧскӧн јерлерди оноҥ до кӧптӧдӧ элбедер арга бар, јаҥыс ла оныҥ чаалдарын отургызатан јаҥы техник бисте јок»— деп, Александр Алисов ајарды.
Бир канча ӧй мынаҥ озо Чамал аймактыҥ Аскат јуртыныҥ эл-јоны ар-бӱткенниҥ кереес јерин тӧзӧӧр баштаҥкайла республиканыҥ Башчызы А, В. Бердниковко баштанган болуптыр. 2016 јылда кочкор айдыҥ 26-чы кӱнинде байагы јурттыҥ эл-јоныныҥ јуунында ар-бӱткенниҥ «Аскаттыҥ јалаҥы» деген кереес јерин тӧзӧӧр јӧп јарадылган. Бу баштаҥкай «Чамал аймак» муниципал тӧзӧлмӧдӧ ӧткӧн шӱӱжӱде јӧмӧлгӧн. Бу јанынаҥ экологический экспертиза адылу министерстволо ӧткӱрилген. ¯зеери бу баштаҥкайды РФ-тыҥ ар-бӱткен ле экология аайынча министерствозы јӧмӧгӧн. Ар-бӱткенниҥ «Аскаттыҥ јалаҥы» деген тӧс јери 335 гектар. Мында ӧскӧн карагай агаштар ару кейге сӱрекей јарамыкту. Бу јерде 400 бӱдӱмге шыдар јажыл ӧзӱмдер ӧзӧт. Олордыҥ 23-зи Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине кийдирилген. 172 ӧзӱмниҥ тоозында, керек дезе, республиканыҥ Кызыл бичигине кирген ӱч бӱдӱм тынду бары кандый сӱӱнчилӱ. «Аскаттыҥ јалаҥы» деген тӧс јер Чамал аймакта туризмди ӧскӱрерин јеткилдеер.
«Аскаттыҥ јалаҥын» јӧмӧбӧй турган улус база бар. Онызы улустыҥ мал-ажын кабырар јер тапчы болгоныла колбулу.
«Слер школдыҥ выпускниктерин ӱредӱге ийип туругар ба?» деген сурак министрди сӱӱндирди деп билдирди. Министерство ишке олордыҥ направлениези јогынаҥ да ӱренген выпускниктерди аларга белен эмтир. Jе мында ишјалдыҥ ла јадар јердиҥ сурактары курч туруп јат. Темдектезе, республикада орто ишјалдыҥ кеми 22 муҥ салковой болзо, бу министерстводо јӱк ле 17 муҥ салковойго једет. ²рт ӧчӱреечилер оноҥ до ас ишјал алат (15 муҥ салковой). Оныҥ учун агаш ээлемге ар-бӱткенди тыҥ сӱӱген улустыҥ келери јолду.
Бӱгӱн ар-бӱткенниҥ корудагы јерин тӧзӧӧринде гран-кыйуныҥ сурагы курч туруп јат. Ол ло ¯кекти алза, оныҥ чокым кадастровый гран-кыйузы јок.
Бисте ар-бӱткенниҥ «¯кек», «¯ч-Сӱмер», Ак-Чолушпа» ла «¯ч Эҥмек» деген парктары иштейт. Тургуза ӧйдӧ олордыҥ башкартузы ла бухгалтериязы бириктирилген. ¯зеери 43 кереес бир башкартуга кӧчӱрилген. Ар-бӱткенниҥ «Горно-Алтайск—Кызыл-²зӧк» деген паркын тӧзӧӧри јанынаҥ иш баштала берди. Ол Кызыл-²зӧк јурттыҥ ла чаначылардыҥ каладагы базазы ортодо болор.
Jай тӱгенип јат. Кузуктайтан ла јиилектейтен ӧй башталып јат. Бу јанынаҥ јар мынаҥ озо болгон. Jе андый да болзо, кузуктайтан ӧйди база катап чокымдап ийели. Кузуктаарга Улаган ла Майма аймактарда куран айдыҥ 20-чи кӱнинеҥ, Оҥдой, Кӧксуу-Оозы, Чамал аймактарда сыгын айдыҥ 1-кы кӱнинеҥ, Турачак, Кош-Агаш, Чой аймактарда сыгын айдыҥ 15-чи кӱнинеҥ ала јараар. Jиилектеериниҥ ӧйи база јӧптӧлгӧн. Биске јаҥыс ла ар-бӱткенде болгондор ӧрт чыгарбазына иженери артат.
М. ТАРПАКОВ