Алтайдын Чолмоны

Теҥериниҥ алдында ачык музей болор бо?

11.08.2017

ГАГУ-ныҥ ла Эрмитажтыҥ археологторы Улаган аймакта иштеп, Пазырыктагы корумдардыҥ 5-чи тӧс лӧ 7-чи таҥмалу деп адалган јерлерин шиҥдеген ле јазаган.

Пазырыктыҥ корумдары

Теҥериниҥ алдында ачык музей болор бо?..

 Алтай Республиканыҥ ла Санкт—Петербургтыҥ археолог—билимчилери куран айдыҥ 8-чи кӱнинде А. В. Анохинниҥ адыла адалган музейде эл—јонло туштажу ӧткӱрип, быјылгы јайда Улаган аймакта Пазырыктагы корумдарда бӱдӱрген иштер керегинде куучын—эрмек ӧткӱрдилер.

Телекейге ады-чуузы чыккан Алтайдыҥ јебрен корумдарын теҥери алдында ачык музей эдип јазап-орныктырар иштер башталып јатканы керегинде јетирӱлер бу јайдыҥ бажында элбеде јарлалган эди. Горно-Алтайсктагы университеттиҥ билимчилери ле Эрмитажтыҥ билимчи-археологторы јаан изӱ айда Улаган аймакта иштеп, корумдардыҥ 5-чи тӧс лӧ 7-чи таҥмалу деп адалган корумдарын јазагылаган ла шиҥдеген.

Бу иштердиҥ уч-турултазы керегинде Горно-Алтайсктагы университеттиҥ ректоры Валерий Бабин, ГАГУ-ныҥ музей ле археология аайынча иштериниҥ јааны Никита Константинов, Эрмитажта Пазырыктаҥ апарган јебрен казынтыларды корулаачы Елена Степанова куучындагандар.

20-чи чактыҥ баштапкы јарымызында Балыктујул јурттыҥ јанында совет билимчи-археологтор Сергей Руденко ло Михаил Грязнов скиф ӧйиниҥ корумдарын казып, телекейлик учурлу јаан ачылталар эткен. Ол тушта Пазырыктаҥ табылган казынтылар бастыра телекейди кайкаткан ла тӱӱкиге јаан учурлу болуп кирген. Бӱгӱнги кӱнде бу казынтылар Санкт-Петербургта государственный Эрмитажта чеберлелет.

Jе корумдар бойы ачык теҥери алдында ол ло бойы артып, јааштыҥ-сооктыҥ алдында ташталып калганын канайып темдектебес. Эрмитажтыҥ архелог-билимчилери ле ГАГУ-ныҥ билимчилери бу байлу-чуулу јердиҥ ташталган аайын кӧрӱп ле карамдап, эмди оны ойто орныктырар, теҥериниҥ алдында ачык музей эдип јазап салар деп шӱӱлтеге келген.

Бу јаан ишти баштаарга ла кӧндӱктирерге государстводоҥ јаан болуш керек деп, ГАГУ-ныҥ ректоры Валерий Бабин темдектеген.

Никита Константиновтыҥ айтканыла болзо, Пазырыктагы корумдарды орныктырып шиҥдеер иштердиҥ быјылгы јайгы сезонын јаан иштиҥ јӱк ле башталганы деп айдарга јараар. Совет ӧйиндеги јарлу казынтылардыҥ кийнинеҥ Пазырык ол ло бойы ташталып, артып калган. Jе археолог-билимчилердиҥ бу тӱӱкилик учурлу јерди бу ла бойынча артыргызып салар кӱӱндери јок. Оныҥ учун бу корумдарды орныктырар, јетире шиҥдеп, теҥериниҥ алдында ачык музей тӧзӧӧр јаан ӱлекер-проект тӧзӧлгӧни ол.

Быјыл јаан изӱ айда археологтор 5-чи тӧс лӧ 7-чи ээчеҥи корумдарды шиҥдегилеп јазагылаган. 5-чи тӧс корумнаҥ эр ле ӱй кижиниҥ мумиялары ла јебрен абра-колесница табылган эди. Археологтор совет ӧйинде болгон казынтылардыҥ корумдарын ойто катап шиҥдегилеген. 5-чи корумды эбиреде таштардыҥ ортозынаҥ ол тӱӱкилик казынтылардыҥ кийнинеҥ арткан табынтылар да бар болуп айабас деп, Никита Константинов темдектеген. 7-чи ээчеҥи корумнаҥ јаҥы јаан табынтылар чыкпаган. Jе малдыҥ сӧӧктӧриниҥ сыныктары, керамикалык эдимдердиҥ оодыктары табылган деп айдар керек. 7-чи ээчеҥи корум бӱткӱлинче орныктырылган.

Бу корумды орныктырардаҥ озо билимчилер баштап тӱӱкиликик документтерле таныжып, озодо корумныҥ тыш бӱдӱми кандый болгонын чокымдап, оны ол ло бӱдӱмиле артыргызарга кичеенгендер. Оны бу туштажуда билимчилер аҥылап темдектегендер.

Археологтордыҥ айтканыла, олор Пазырыктыҥ корумдарын ойто катап шиҥдеп, бойлорына кӧп ачылталар эткен. Айдарда, мынаҥ ары скиф ӧйинде Туулу Алтайда јуртаган албатылар керегинде јаҥы табынтылар эдилер ле олордыҥ јӱрӱмине јаҥы кӧрӱмдер ачылар.

Елена Степанова Пазырыктыҥ корумдарына сӱрекей ајарулу кижи болуптыр. Оныҥ шӱӱлтезиле, совет ӧйинде бу айдары јок јаан ачылта болгон Пазырыктыҥ баалу-чуулу корумдарыныҥ мынайда ла ташталып калган јадар учуры јок. Корумдардыҥ учурын учына јетире баалап, бӱгӱнги кӱнде оныҥ айландыра јерлерин ойто катап јазап шиҥдеп, озогы ла бойыла артыргызып орныктырар керек.

Теҥериниҥ алдында ачык музей деген оҥдомол телекейде јебреннеҥ бери јарлу. Археологиялык кереестердиҥ тӱӱкилик учуры јаан. Туулу Алтай бистиҥ ороон до, гран да ары јанында там ла јарлу болуп бараадырды. Айдарда, Пазырыкта ачык теҥериниҥ алдында болотон музей оны кӧрӱп келген улуска јилбилӱ, чӱмдӱ, сӱрлӱ ле солун тӱӱкилик учурлу јер болор учурлу.

Пазырыктыҥ корумдарында быјыл ӧткӱрген археологиялык иштер јаан иштиҥ јӱк ле башталганы. Ол мынаҥ ары болотон иштердиҥ кемин ле аайын чокымдаган деп айдарга јараар. Пазырыктагы казынты-орныктыру иштерде билимчилерле кожо ГАГУ-ныҥ тӱӱки аайынча факультединиҥ баштапкы курсыныҥ ла јаан курстарыныҥ студенттери иштеген. Jе бу јаан ӱлекер-проект. Оны бӱткӱлинче бӱдӱрип чыгарга государстводоҥ болуш ла јӧмӧлтӧ керек деп, билимчилер база катап айттылар. Билимчилер бу сурак аайынча республиканыҥ јааны А. В. Бердниковко база  баштанган эмтир. Корумдарда иш јаан изӱ айда ӧдӱп турарда, республиканыҥ Башчызы Пазырыкта болуп, болушты јетирерис деп бӱдӱмјилеген. Улаган аймактыҥ јааны Никита Санин бу јаан учурлу ишти јӧмӧӧргӧ белен болгоны керегинде база уугускан.

Археолог-билимчилер Пазырыкта башталган орныктыру иштерин келер јайда улалтар. Бӱдӱретен иштердиҥ кеми јаан. Келер ӧйдӧ Улаган аймакта ачык теҥериниҥ алдында музей болор бо деген санаалар эбелет.

                                                                                     А. Майманова