Телекейдиҥ ас тоолу калыктарыныҥ кӱни

11.08.2017

Бисте чалкандулар, кумандылар, тубалар ла телеҥиттер ас тоолу тургун калыктардыҥ тооломына 2000 јылда 651-чи номерлӱ федерал јасакла кийдирилген.

Jӱрӱмге тереҥ ич—кӧрӱмисле бирлик

Аргалар элбедилген

Тӱӱкиге башанзабыс, ООН кумандыларды баштапкы ла катап ас тоолу тургун калыктардыҥ тоозына 1999 јылда кийдирген. РФ—тыҥ Башкарузы дезе, олорды Тӱндӱктиҥ, Сибирьдиҥ ле Ыраак Кӱнчыгыштыҥ ас тоолу тургун калыктарыныҥ 1-кы номерлӱ тооломына кийдирери керегинде јӧптӧгӧн. Алтай Республикада чалкандулар, кумандылар, тубалар ла телеҥиттер ас тоолу тургун калыктардыҥ тооломына 2000 јылда 651-чи номерлӱ федерал јасакла кийдирилген.

Республикада «Ас тоолу тургун клаыктардыҥ јонјӱрӱмдик-экономикалык ӧзӱми» деген программа иштейт. Jуукта Эл Курултай Алтай Республиканыҥ ас тоолу тургун калыктарыныҥ тап-эриктерин корыыры керегинде јасак јараткан. Ол јасактардыҥ ла федерал тӧс јердиҥ акча-манатла болужыныҥ шылтузында Урлу-Аспак, Курмач-Байгол, Улаган ла ӧскӧ дӧ јурттарда школдор тудулган, Улаган аймакта дизельле иштеер электростанция иштедилген. Онойдо ок эмчиликтерге медјепселдер, медтехника алылган.

2016 јылда Ас тоолу тургун калыктардыҥ «Кӱзӱҥи мӧш» деп Ассоциациязыныҥ координационный соведи чыгарылган акча-манатты јаҥыс ла капитальный строительствого эмес, ӧскӧ дӧ керектерге тузаланарын јарадар суракты база ла кӧдӱрген. Оныҥ турултазында РФ-тыҥ Национальностьтордыҥ керектери аайынча агентствозы КМН-ныҥ акча-манадын ӧскӧ дӧ керектерге тузаланары керегинде јакаан чыгарган. Айдарда, ас тоолу тургун калыктардыҥ коомой јадынду билелериниҥ балдарын вузтарда ла республиканыҥ ассоциированный школдорында ӱредерине, ӱренип турган јерлерине једерине, санаторно-курортный эмденишке, тиш тургузарына ла ӧскӧлӧрине де тузаланар тап-эрик берилген. Темдектезе, эки кӱн кайра Турачак аймакта јаан куйун-салкын болуп, чыгымдар болгон. Эмди ондо улуска акча-манатла болуш керек. Бу ончо сурактарга республикан јаҥдарга ајару эдери керектӱ болуп јат.

²рӧги јакаанныҥ шылтузында ассоциация бир канча иштер бӱдӱрген. Этнограф, тӱӱкичи, тӱӱки билимдердиҥ кандидады Феофан Александрович Сатлаевтиҥ 85 јылдыгына учурлай ӧткӧн билим-практикалык конференцияныҥ материалдарын кӱскиде чыгарып ийерис. Онойдо ок билимчиниҥ «Кумандинцы» деп бичиги такыптаҥ чыгарылган, оныҥ таныштырузы ӧдӧр учурлу. Кош-Агаш аймакта Бугузундагы аржан сууны эл-јонго јарамыкту этирте јазаарына 1 млн. 800 муҥ салковой чыгарылган. Онойдо ок Jуҥмалуда аржанды јазаары пландалат. Турачак аймактыҥ Бийкадагы, Улаган аймактыҥ Jазулудагы школдорына автобустар, Чой аймактыҥ Красносельсктеги культурный тӧс јерине кӱӱлик ойноткылар, концерттиҥ национальный кеп-кийимдерин садып аларына акча чыгымдалган. Эдилген, акчала јӧмӧлгӧн ӧскӧ дӧ иштер сӱреен кӧп…

Быјыл ассоциацияныҥ турчылары калыктар ортодогы «Тӱндӱктиҥ эрјинелери—2017» деген кӧрӱ-ярмаркада эрчимдӱ турушкан. Республикада культураныҥ ла кеендиктиҥ колледжиниҥ ӱренеечилери кайла баштапкы јерлерге чыгып, гран-при сыйды алган. Тӱндӱктиҥ, Сибирьдиҥ ле Ыраак Кӱнчыгыштыҥ ас тоолу тургун калыктарыныҥ 8-чи съездинде туруштыс. КМН-ныҥ јашӧскӱриминиҥ «Родник» деп организациязыныҥ турчылары Денис Чоков, Манзур Манзыров, Пустогачева Алтынай јашӧскӱримниҥ Клязьма калада ӧткӧн форумында турушкан. Jашӧскӱримниҥ Томскто ӧткӧн спартакиадазында Манзыров Мансур, Путогачева Алтынай турушкан. Jаан улустыҥ спартакиадазында С. И. Ельдепов турушкан.

«Тӱндӱкке чындык болгоны учун» деген медальла бир канча эрчимдӱ турчылар кайралдаткан. Ол тоодо К. И. Тӧлӧсов, А. И. Тадышев, С. И. Ельдепов, А. М. Кандаракова («Чалканду кожоҥдор» деп бичиги учун), В. С. Кучуков.

Ас тоолу тургун калыктардыҥ тап-эриктерин корыыр јасактар керегинде айтсабыс, Государственный Думада «Тӱндӱктиҥ, Сибирьдиҥ ле Ыраак Кӱнчыгыштыҥ ас тоолу тургун калыктарыныҥ ар-бӱткенди јаҥжыккан эп-аргаларла тузаланар јерлери керегинде» Jасакка кубулталар ла кожулталар кийдирери јанынаҥ јаҥы јасактыҥ ӱлекери шӱӱжилет. Ороондогы КМН-ныҥ организацияларында ла биригӱлеринде бу ӱлекер элбеде шӱӱжилет ле оны јаратпай тургандары кӧп. Бу ок суракла Красноярскта кураан айдыҥ 11-чи кӱнинде ӧдӧтӧн кӱрее-куучында мен туружарым.

Л. Пешперова,

Ас тоолу тургун калыктардыҥ

«Кӱзӱҥи мӧш» деп республикан

ассоциациязыныҥ президенти

Jуртаган јеристи корыйдыс

Бистиҥ республикада Ас тоолу тургун калыктардыҥ ассоциациязы тӧзӧлгӧни удаган. Ассоциацияныҥ 2017 јылдыҥ тулаан айында ӧткӧн отчетту-талдашту 9-чы конференциязында председатель ле кажы ла калыктаҥ сопредседательдер тудулган: мен, Николай Миклюшов, Петр Бедушев, Ольга Ступина.

Бистиҥ ассоциация Л. Н. Пешперованыҥ башкарган ассоциациязыла биригери јанынаҥ иштеп јадыс. Бирлик болуп иштезебис, туза-турулталар да кӧп болор ине.

Ассоциация КМН-ныҥ чактарга јуртаган јерлерин, тайга-тажын, ар-бӱткенин корыыры јанынаҥ кӧп иштейдис. Jаскыда калбалаш башталганыла колбой, бистиҥ турчылар АР-дыҥ ар-бӱткенниҥ байлыктарыныҥ министерствозыла јуук колбуда иштеген. Калбаныҥ ӧйинде јазап чыкпаган, јаанабаган калбаларды тазылыла, ӧскӧ дӧ јиилек, кузукты бӱрте ӱзӱп апарарын токтодор амадула бу министерствоныҥ комиссиязыла колбулу иштеп, эм ле курсак ӧзӱмдердиҥ јуур, ӱзер ӧйлӧрин тургузарында туруштыс.

Онойдо ок АР-дыҥ Эл Курултайыныҥ комитеттериниҥ, сессиязыныҥ јуундарында ас тоолу тургун калыктардыҥ тап-эриктерин, ол тоодо јуртап, јаҥжыккан эп-аргаларла тузаланып, азыранып јаткан јерлерин корыыры керегинде («Россия Федерацияныҥ Алтай Республикада јуртап јаткан ас тоолу тургун калыктарыныҥ тап-эриктерин корыырында колбуларды аайлаштырары керегинде») јасактыҥ ӱлекерин шӱӱжеринде ла јарадарында база турушканыс.

Быјыл Иркутск областьта Ольхонский районныҥ Хоторук јеринде калыктар ортодогы этнокультурный «¨рдын ойындар» деген фестиваль ӧткӧн. Ондо телеҥит калыктаҥ ӱч кижи барып турушкан. С. И. Ельдепов камчы согор ойынла мастер-класс кӧргӱскен ле алтай спорттыҥ бу бӱдӱмин бу ойындардыҥ программазына кийдирген. Айдарда, келер јылда ¨рдын ойындарда камчы согорыла маргаан база болор.

«Jарлу» Банныхтыҥ Алтын-Кӧлдӧҥ 20 км ыраагындагы Новотроицк јуртка јетире агаштарды јыгып, јол јазаар деген амадузына удурлажа турганыс. Ассоциацияныҥ адынаҥ Президенттиҥ Сибирьдеги федерал округтагы чыдулалган чыгартулу кижизи С. М. Меняйлого баштанганыс. Ол кижидеҥ бу јолго акча чыгарылбас, агаш кезилбес деген самара келген. Амадуларыс, эдетен керектерис кӧп, сопредседательдер ийде-кӱчисти бириктрип, кӱјӱренип иштеерис.

А. Куюков,

Ас тоолу тургун калыктардыҥ ассоциациязыныҥ јааны.

Редакциядаҥ: Эки ассоциацияныҥ јаандары Телекейдиҥ ас тоолу тургун калыктарыныҥ кӱниле республиканыҥ ас тоолу тургун калыктарын уткып, су—кадык, амыр—энчӱ ле культуразын, јаҥжыгуларын, чӱм—јаҥдарын, ар—бӱткенин корып јӱрзин деп кӱӱнзедилер.

Н. Бельчекова белетеген

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина