Алтайдын Чолмоны

Алкы кӱӱнис—ак чаазында…

Калганчы ӧйлӧрдӧ школдыҥ ӱренчиктери сочинение, изложение бичип болбой јадылар, санаа—кӱӱнин чаазынга бичип, айдып болбойт деген сӧстӧрди кӧп угарга келижет.

Оныҥ шылтактары текши јарт деп, бодойдым. Баштапкызында, балдар библиотекаларга барбайт, бичиктер кӧп кычырбайт. Алдында јылдарда автобустарда бичик тудунган улусты ас-мас та болзо, кӧрӱп туратан эдис. Эмди јӱк кулактарында наушниктерлӱ, планшет-телефондор тудунган јаш ӱйени кӧрӧргӧ келижет. Экинчизинде, ол ло Интернеттиҥ, сотовый телефонныҥ салтары эмей. Олордо сӱӱжин чыгара айдарга турган, эмезе кайда јӱргенин, нени эдип турганын јетиретен белен тексттер толо. Кӧп сананба да, Интернеттеҥ алала, сӱӱгениҥе аткарып ий. Ондый болордо, бистиҥ тилис јокту болбой, бис санаабысты да, ичистеги, јӱрегистеги кӱӱн-табысты да бойыстыҥ акту кӱӱнистеҥ айдып та, бичип те болбой браадыс.

Онойдо ок бӱгӱнги улус ол ло сотовыйдыҥ, ӧскӧ дӧ колбулардыҥ шылтузында (чокымдап айтса, салтарында) самаралар бичишпей јадыс. Ондый болордо, база ла тилис јоксырайт, тил ажыра айдынып, кӱӱн-санаабысты јетирип болбос улус болуп браадыс. Бу ончозы улустыҥ тилди, бичик-биликти јакшы кеминде билерине јаан согулталу, коромјылу болуп турбай.

Ондый ок айалга фото согорында. Озогы фотојуруктарды кӧрӧргӧ кандый солун: ӧскӧ, ӧткӧн ӧйдиҥ улузыныҥ чырайлары, кеп-кийимдери, тудунган-кабынганы, эткен керек-јарактары чек башка. Бӱгӱнги кӱнде цифровой фотоаппараттарла соккон фотојуруктарды чаазынга кӧчӱрип албазаҥ, ӧйлӧ кожо јоголып калат.
Айдарда, келер ӱйелерге эмдиги ӱйе нени артырар, олор бистиҥ кӱӱн-табысты, нени сананганысты, канайып сӱӱшкенисти, канайып самаралашканысты, кандый санаа-кӱӱндӱ јӱргенисти, ӧйис кандый болгонын кайдаҥ билип алар аргалу? Фотојуруктардаҥ кӧрӱп, тӱӱкибисле, бойысла таныжып болор бо? Олор эмдиги бис чылап, темдектезе, Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ фотодокументтерин, самараларын сонуркап, кӧстиҥ јажыла јунуп, кычырар, кӧрӧр аргалу болор бо. Онойып, бойыстыҥ да, келер ӱйелердиҥ де ич-кӧксин јоксырадып јадыс.

Эмдиги ӱйени бӱгӱнги кӱнниҥ бийик технологиялары јалкуга ӱреткен. Кандый бир солунды, јилбилӱ керектерди, билимдеги, тӱӱкидеги, экономикадагы ла ӧскӧ дӧ бӧлӱктерде солундарды билерге, угарга, библиотекаларга барардыҥ ордына, капшай ла Интернетке карайдыс. Онызы сӱреен эптӱ ле тӱрген болгоны јарт. Jе не-неме эки учту ине.

Бу ончо керектердиҥ уч-турултазында «Тилисти билбезис, чоокыр тилле эрмектежедис»—деп, јолду комудап јӱредис. Калганчы јылдарда алтай тилле бичиктер, журналдар чыгарып турган басма-учреждениелерди собурганы неге экелген? Печатьтыҥ туразыныҥ бӱткӱл бир кадында иштеген «¯ч-Сӱмер» бичик басма «тенип» јӱреле, эмди кайра бурылып, тӧрт оогош кыпта. Аржан Адаровтыҥ шылтузында «Мир Алтая—Алтайдыҥ телекейи» деп орус ла алтай тилдерле бу ок тураныҥ бежинчи кадында чыккан альманахты база јабып салгандар. Баштапкы кадында балдардыҥ «Солоҥы» журналын база ла Бичиичилер туразына апарып, ойто кайра экелип, собурганыныҥ салтарында ол эмди эки ле кыпту болуп калды. Онойдо ок журналдарды таркадар автомобили де јок артты. «Эл Алтай» журнал кайда барды? Тургуза ӧйдӧ, јаҥы бичип темигип јӱрген балдар да, јаан да улус баштапкы ченемел иштерин чыгарар јери јок артты. Олордыҥ чӱмдемелдери—јӱк «Алтайдыҥ Чолмоны» газетте, балдардыҥ дезе, «Солоҥы» журналда кепке базылып туру. Акча-манат јок ло деп, отурары јаан салтарлу ла каршулу…

Н. Бельчекова