Алтайдын Чолмоны

Ас болгоныстаҥ улам ба?

Кандык айда меге П. В. Кучияктыҥ адыла адалган эл драма театрдыҥ ӧмӧлигиле кожо јол-јорыкла Тыва Республиканыҥ тӧс калазы — Кызылда болорго келишкен. Ол јол-јорык керегинде бичимелдер газедистиҥ бӱктеринде чыккан эди.

Бӱгӱн мениҥ бичиирге турганым тыва калык керегинде шӱӱлтем болзын. Кызылда болуп, кижи анда оромдордо базып јӱрген карабаштардыҥ кӧбизин кӧрӱп кайкайтан эмтир. Кавказтаҥ, Азиядаҥ келген «таандар» эмес, јербойыныҥ ла эл-јоны. Олордыҥ кӧбизин кӧрӱп, тӧрӧл тыва тилиле куучындажып тургандарын угуп, бу карындаштар учун кайда да ӧзӧгиҥде оморкоп то, сӱӱнип те турарыҥ. Магазиндеринде кассирлер бастыразы ла тувалар. Орустап суразаҥ, кыртыштанып та ийгилеер. Оныҥ учун алтайлап ла эрмектешсеҥ, артык эмтир. Мениҥ укканымла, Тываныҥ аймактарыныҥ, јурт јеезелериниҥ јаандары бастыразы ла јербойыныҥ улузы. Кезиги орустап коомой куучындайт. Jе бир де кемзинбей јат. Не дезе, олор республикада экинчи государственный тилди талдама билер.

Кызылда студент ӧйинеҥ бери таныжыма јолыккам. Тургуза ӧйдӧ Тываныҥ Башкарузында јамылу иште иштейт. Бу иште иштеп баштаганы удабаган эмтир. Ол мынаҥ озо Москвада, Новосибирскте федерал структураларда иштеген. Тывада Кӱнчыгыш ла Кӱнбадыш райондорго бӧлингилеп турган эмтир. Республиканыҥ мынаҥ озо болгон башкараачызы Кӱнбадыш јанындагы райондордыҥ кижизи. Ол тушта Башкаруда Кӱнчыгыш јанындагы райондордыҥ улузы јокко јуук болгон. Тергеениҥ бӱгӱнги башкараачызы ла республиканыҥ эмдиги Башкарузында иштеп тургандар бастыра ла Кӱнчыгыш райондордоҥ. Најым бойы Кӱнбадыштагы районноҥ. Оныҥ учун ишке кирерге кӱчке келишкен ле ол орооныстыҥ јаан калаларында федерал структураларда иштеген. Тӧрӧлине јанып келеле, бизнесте иштеп турганча, республиканыҥ Башкарузы алдыртып, тергееде јаан тудум иштер ӧдӱп јаткан деп бу ишке кычырган эмтир.

Тываныҥ тӧс калазында чындаптаҥ да кӧп тудум иштер ӧдӧт. Ол тоодо орооныстыҥ черӱзиниҥ объекттери. Мында РФ-тыҥ коруланарыныҥ министри С. Шойгуныҥ ӱлӱзи јаан деп билдирди. Тывалар бу ады-јолы јарлу јерлежиле коркышту оморкоор. Тӧрӧл калыгын ичкери ӧскӱрерге амадаган федерал кеминде политикле канай оморкобойтон. Бӱгӱн республиканыҥ јурт јерлериниҥ кӧп тоолу балдары јуучыл ӱредӱлерде ӱренет. Ајару, андый ӱредӱлерге озо ло баштап ӧскӱс, ада-энезиниҥ ајарузы јок арткан балдарды кийдирерине эдилет.

Тываларда С. Шойгудый, Шолбан Кара-оолдый политиктер бар учун Тыва Республика ӧзӱмниҥ јолында бек туруп алган ичкери барат. Тыва культура керегинде айтпаза да јарт. Олор бастыра јерлерде бийик једимдерге једерге кичеенет. Кажы ла ууламјыны тузаланат. Бир канча јыл кайра бистеҥ чоокыр аҥдар да апарган эди, «јаан ченемелдӱ» специалисттериле кожо. Бир кезек ӧйгӧ олорго анда иш берип иштеделе, бар билгирлерин ле колбуларын алып, «јандырып» ийген. Эмди чоокыр аҥ ӧскӱрер ууламјыда биске конкуренция тӧзӧгилейт. Бӱгӱнги кӱнде кирелте аларга јӱзӱн-башка эп-аргалар тузаланылат. Кайда да албатызыныҥ келер ӧйи, ӧзӱми учун, кайда да кара карды учун…
Кызылдаҥ јанып келеделе, нениҥ учун бисте, федерал кемине једердеҥ болгой, республиканыҥ Башчызы болгодый политиктер јок, иштегедийлери јӱрӱмнеҥ эрте јӱре берип турган деген санааларга алдырткан эдим.

Байла, бу сурактыҥ каруузы—тывалардыҥ кӧп болгонында. Росстаттыҥ кӧргӱзӱлериле, Тыва Республиканыҥ эл-јоныныҥ текши тоозы 318500 кижи. Тувалардыҥ тоозы 250 муҥды ажа берген. Алтайлардыҥ тоозы ол кире болгон болзо…

К. Яшев