Алтайдын Чолмоны

«Куданы ла шаалтаны—аракы јогынаҥ!»

15.08.2017

Бу суракты шӱӱжер кӱрее-куучын Албатылар најылыгыныҥ байзыҥында ӧткӧн. Ондо тергеебистиҥ јондык биригӱлериниҥ чыгартулу улузы, билимчилер, бойы кӱӱнзеп келген улус турушкан.

«Кудалаары аракы јетирер «иш» боло берген»

«Тургуза ӧйдӧ алтай калыктыҥ алдында турган эҥ ӧҥзӱре сурак—эл-јонныҥ аракыдажы. Калык болуп артар, ӧзӧр салымыс бу сурактыҥ аайы-бажына чыгарыстаҥ кӧнӱ камаанду боло берген. Эмдиги ӧй алтай јондыктаҥ кезем солынталар некеп јат»—деп, «Эрӱӱл Алтай» кыймыгуныҥ тӧзӧӧчилери Аделла Калкина, Денис Торбоков, Аззат Кыхыев кӱрее-куучынныҥ башталарында айткандар.

Алтай тойдо аракыдашты астадар сурак калганчы 20 јылга чыгара алтай калыктыҥ курултайларында, кӧп тоолу ӧскӧ дӧ јуундарда јаҥыс катап эмес шӱӱжилген. Бу ӧткӧн кӱрее-куучынныҥ аҥылузы неде дезе, тойдыҥ чӱм-јаҥдарында аракыны астадар эмес, чек јоголтор кычыру эдилген. Аҥылап темдектеер база бир айалга—мындый баштануны јиит улус эдип турганы.

Кӱрее-куучынга белетенип, оныҥ тӧзӧӧчилери улустыҥ алтай той-керегинде санаа-кӱӱнин Интернет ажыра сурап уккан эмтир. Тургускан сурактарга карууларды 438 кижи берген. Бу улустыҥ кӧбизи (јаан јаштуларыс, анчада ла јурт јерлерде јаткандар Интернетти турзаланбай турганын ајаруга алза) орто јашту ла јиит улус болгон болор.

Бӱгӱн алтай тойдыҥ тӧс чӱм-јаҥдарын аракылу ӧткӱрери јаҥжыккан. Jӱк куданы алза, келин јӧӧгӧн јурт 30-таҥ ала 70 айылга чыгара кудалап јат.

«Бистиҥ чоттогонысла, бир тойго, ортолой алза, 41 айыл кудалаарга келижет. Кажы ла айылга бир шил кабакту ла бир шил кызылду кирип јадылар. Бого шаалтага тургускан бир кайырчак кабакты ла бир кайырчак кызылды кожолы. Аракыныҥ садуда эҥ јабыс баазын чоттоп алза, бир алтай тойдо јӱк кудага ла шаалтага 30 муҥ салковойдоҥ ажыра акча аракыга чыгып јат—деп, Аделла Калкина куучындаган.—Республикада јылына 600 алтай той ӧдӱп турган болзо, јӱк куданыҥ ла шаалтаныҥ аракызына 18,5 миллион салковой акча барат. Бого тойдыҥ бойын ӧткӱрген, экинчи той боло берген «белкенчектиҥ» ле той эдерге чыккан ӧскӧ ӧскӧ дӧ чыгымдар кирбей јат».

Эҥ ачымчылузы—алтай тойдыҥ чӱм-јаҥдары чын учурын јылыйтып, аракы ичер јаҥ болуп кубулганын јииттер темдектеген. Онойдо кудалаар тушта тӧрӧӧн болотон улус таныжып куучындажар керек, јӱрӱмде—кудалаарга эки шил аракы тудунып, кандый ла улус, ол тоодо тӧрӧӧн эмес те улус барып јат. Кудалаары аракы јетирер «иш» болуп калган.

«Шаалта» деген чӱм-јаҥды эмдиги алтай улус кезик тӱрк калыктарда «калым» деген немедий оҥдоп јат. Кыстыҥ тӧрӧӧндӧри шаалтаны бойына «неме» сурап аларга тузаланганы элбеде таркаган. Ол «неме»—баалу-чуулу аракылар, алтын-мӧҥӱн, кийим, курсак ла о.ӧ. болор аргалу…

Кӱрее-куучынныҥ тӧзӧӧчилери аракыдаштыҥ албаты-јонныҥ јӱрӱмине экелген јеткерин ӧлӱмдер, айрылыштар, оору чыккан балдар керегинде чокым тоолор ажыра кӧргӱскен. Ачу ашты кемјинип ичери, «культурный ичиш» аракыдаштыҥ ла алкоголизмниҥ јолын баштап турганын Денис Торбоков куучындап, бистиҥ тойлордо «Аракы ичпеген кижи—шпион» деген плакатты темдек эдип айткан. Jаан улустыҥ, эне-адазыныҥ јӱрӱми јаш улуска, балдарга ӧткӧнижер темдек болуп јат.

«Уулыстыҥ тойы эрӱӱл той болгон»

Бир ӧйдӧ «Алтайдыҥ Чолмоны» газет аракыны 5, 10, 20 јыл ичпей турган улус керегинде бичиирин баштаган. Jе бу иш јол алынбаган. Jон ортодо аракыны таштаган улус, бистиҥ билерисле, ас эмес болгон. Jе бойы керегинде куучындаарга кӧбизи јӧпсинбейтен.

Кӱрее-куучында аракы ичерин токтодорго кычырган улус бойы керегинде куучындаарынаҥ јалтанбаган—бу јозокту темдек.

Онойдо, «Эрӱӱл Алтай» деген јондык биригӱниҥ башкараачызы Аделла Калкина кижиге барарда, оны аракы јок кудалазын деп тыҥ тартышканын айткан. Jе барган јурты тегин эмес, Алтай ичинде јарлу јурт болгон учун, удурлажар арга јок болгон. Jе кыстыҥ эне-адазы, балазыныҥ кӱӱнин тооп, кудаларын айыл сайын бастырбай, бир јерге јууп, куданы ичкен. Он јыл мынаҥ кайра Кан-Оозы аймактыҥ Экинур јуртында бу баштапкы мындый учурал болгон. «Оныҥ кийнинде мениҥ сыйнымды аркы јок кудалаган ла той база аркы јок ӧткӧн»—деп, Аделла кӱрее-куучында айткан.

«Ончо неме биледеҥ башталып јат»—деп, Айас Чендыева куучындаган. «Бистиҥ биле 1999 јылда тӧзӧлгӧн. Мениҥ эш-барааным, Юрий Степанович, аркыга кирген, алкоголик кижи болбогон. Ол каа-јаа ла ичетен. Jе ичип алза, токтодор аайы-бажы јок. Бир канча катап эмчиликке де кирген. Бис, алтай улус, аракыны кӧдӱрип болбой јадыс. Мен бойым 18 јаштуда христиан мӱргӱӱл јаҥга тӱшкем. Билем бузулып јатканын кӧрӱп, Кудайга «Сен бар болзоҥ, мениҥ  ӧбӧӧниме болуш» деп мӱргӱгем. Бир јылдаҥ ӧбӧгӧним церквеге јӱрӱп баштаган. Бис 19 јылга церквениҥ курчу-корузында јӱредис»— деп, ол куучындаган.

«Бала—јашта, аш—кылгада» деп тегиндӱ айдылбаган. Эне-адазыныҥ јӱрӱми балага јозок болуп јат—деп, Юрий Чендыев куучынды улалткан.—Jаштаҥ ала бала нени кӧргӧн, јӱрӱминде ол илинип барып јат. Алтай улус аракыны «байлу аш» деп айдып јат. Кандый ла немени байлап келзе, ол ээленип калар. Аракы—корон, оныҥ кийнинде кара неме туруп јат: кижини јыга согор, чугаан-табышка, кинчекке, ӧлӱмге, экелер…

Той-јыргалга улус јуулып, бала-барка учун сӱӱнип јат, алкыштар айдат. Эртезинде «тыҥ той болды. Толтыра аракы болды, тойо ичинип алдыс…» деп айдадыс. Ондый болбос керек. Кажы ла кижи айткан сӧзи, јӱрӱми учун каруулу болор учурлу. Бойынаҥ баштаар».

«Бис ӱч уулду. Jаан уулыстыҥ тойын јуукта «Бай Теректе» аракы јогынаҥ ӧткӱргенис—деп, Юрий Степановичтиҥ куучынын Айас Григорьевна улалтат.—Уулыс, бисти тооп, тойдо аракы болбозыла јӧпсингенине сӱӱнедис. Ол Новосибирсктеҥ, Кемероводоҥ келген ле мындагы нӧкӧрлӧрин тойына кычырып: «Мениҥ эне-адам кудайга бӱткен улус, оныҥ учун аракы јок той болор» деп озолодо айдып койгон. Кем де ачынбаган.

Тойды аракы јогынаҥ сӱӱнчилӱ ле јилбилӱ ӧткӱрерге, бијелеерге де, кожоҥдоорго до, ойноорго до јараар. Бис он кире мындый тойлор ӧткӱргенис. Улус јанып јадала, сӱӱнчилӱ, эрӱӱл той ӧткӧни учун быйанын айдат. Юрий Степановичтиҥ 50 јылдык юбилейин бис база аракы јогынаҥ ӧткӱргенис».

«Кажы ла кижи бойынаҥ баштаар керек»

«Мен тӧрт бала азырадым. Бу јашка јеткенче таҥкы деген неме тартпадым. ¯ч уулым, 30 јаштаҥ ашкан эрлер, бирӱзи де таҥкылабай јат—деп, «Алтайлардыҥ Курултайы» кыймыгуныҥ башчызы Мерген Теркин куучындаган.—Аракыны мен, куда-белкенчек болгондо бо, тӧрӧӧн-тууган, нӧкӧрлӧр келгенде бе, јылында ӱч-тӧрт катап амзап туратам. Эмди уулдарым амзап ийет. Шылтагы неде? Менде, балдарыныҥ кӧзинче аракы ичкен, олорго јозок кӧргӱскен мен бурулу.

Кажы ла кижи бойынаҥ баштаар керек деп, бӱгӱн чын айткан. Эдер болзо—эттим деп айдар.

Беш-он јыл кайра, јуун-эш болгондо, мен, ак-чек кижи болуп, јылында ӱч-тӧрт катап амзап тургам деп айдып туратам. Улусты тӧгӱндебей тургам деп санангам. Эмди 4-чи јыл аракы деген немени ичпей јадым. Бир катап, јаҥы јылдыҥ алдында байрамныҥ јанып келеримде, тӱнде та ӧбӧкӧлӧрим, та Кудай келген, билбезим, ле: «Болор, уул, токтот!»—деген.

Эмди сананзам, улустыҥ алдына чыгала, аракыны каа-јаада амзап тургам деп айдар мен кандый уйалбас болгом. Бӱдеримде, кудай мени аракы ичип јӱрзин деп айтпаган не. Кудайына болужып јӱрзин, ар-бӱткенин кичееп јӱрзин деп јайаган. Айдарда, мен аракы ичпей турум деп айдар учурым да јок».

«20-30 јыл кайра бисти кем де аайлабас эди»

—Бис аракы ичсеес, эзирип эмес, јӱӱле беретенис чын. Прокурор-јаргычы да бол, тегин чабан да бол—башказы јок—деп, Улаганнаҥ келген Трифон Белеев кӱрее-куучында айткан.— Бистиҥ кичинек тергеебисте тойды кажы ла јерде башка ӧткӱрип јат. Бистиҥ Улаган јеринде «белкенчек» деген неме этпей јат, куданы бир јерде јуулыжып ӧткӱрет.

Аракыдашты астадар, бойынаҥ баштаар керек дегени чын. Кижиге јӱк бойы, база кудай јаҥы аракыдашты таштаарга болужар аргалу.

20-30 јыл мынаҥ кайра бистиҥ јерде кем-кем божогон кижиниҥ мӧҥкӱзин аракы јогынаҥ кӧдӱрер деп айткан болзо, «Ончозынаҥ сагышту неме бе сен?!»—деп ачыныжар эди. Jе Балыктујулда церкве туткан кийнинде, аракы ичиш араайынаҥ астап баштаган. Баштап улус ачынып туратан: «Бу не мындый, улустыҥ јаҥдап койгон јаҥын бузарга? Аракы не урбай турганар?…»—деп.  Эмди, кижи божогондо, чыгарар алдында, ат ла эдип, бир кичинек аракы урат. Ол ло, эки-ӱч кӱнге улалган аракыдаш токтогон.

Кижи божогондо, аракылу келери база јарабас деп бодойдым. Бодозогор, сӧӧк келген 100 кире кижи кажызы ла бутылкалу келзе, бу не аайлу аракы,

Бу турган курч сурактарды биске јуулыжып, јӧптӧжип, бир аай ээжилеер керек».

«Тӧрӧӧн јигисти оҥдобой барганыс»

Тӱӱки билимдердиҥ кандидады Вера Кыдыева ӧйлӧ кожо кубулганы керегинде куучындап, алтай калыктыҥ 1997 јылда ӧткӧн баштапкы курултайы тойдо аракыдашты астадар, кудалаар айылдардыҥ тоозын 20-деҥ ажырбас јӧп јаратканын эске алган. ²ткӧн ӧйгӧ алтай тойды ӧткӱреринде јакшы јанындӧӧн билдирлӱ солынталар болгонын билимчи темдектеген.

«Куда тӱжӱрген айылдардыҥ тоозы кӧптӧгӧни, мениҥ кӧргӧнимле, тӧрӧӧн јигисти оҥдобой турганыста—деп, Вера Якшиновна айткан.—Куданы, тӧрӧӧн-тууганы калыҥ болгонын кӧргӱзерге, тӧрӧӧн лӧ кыпту кижиге кийдирип јадылар, Эмезе, арга-чакту тӧрӧӧндӧрине куда тӱжӱрип, олордоҥ болуш болорына иженедилер.

Учурыла, бала барган ла кийнинеҥ куда кирер керек—баланыҥ јуртта арткан кудын аларга. (Кут—кижиниҥ јуртка келип тӱшкен тыны, ол эр кижи ажыра келип јат). Кутты той эдип јаткан уулдыҥ тӧрӧӧндӧри кыстыҥ эне-адазынаҥ, јурттыҥ јаан эр улузынаҥ, кӱндӱӱ-кӱреелӱ келип, кудалап алып јат. Оныҥ учун куданы баланыҥ адазына, јаан акаларына, тӧс лӧ чыккан таайларына тӱжӱрип јат. Эјелерин, јеендерин, бӧлӧлӧрин, келиндерин ле ӧскӧ дӧ тӧрӧӧндӧрин кудалабас—олордоҥ кут албай јат. Куданы јаҥдаган учурыла ӧткӱрзе, кудалайтан улустыҥ тоозы бойы астай берер.

Тӧмӧнги јаткан алтай аймактарда, Оҥдойдо, Кан-Оозында, Шабалинде, бала јурттаҥ чыкса, оныҥ тӧрӧӧндӧрин кудалап, оноҥ тойлоп, оныҥ кийнинде белкенчек јетирип јат. Кош-Агашта кудалайла, белкенчегин кожо кийдиреле, оноҥ тойлоп јат.

Белкенчек деген јаҥныҥ учурын айтса, бала јурттаҥ барарда, когус јер артып калат. Оны белкенчекле шаап турган. Шаалта—«шаар» (бӧктӧӧр) деген сӧстӧҥ бӱткен. Оныҥ учун Кош-Агаш аймактыҥ улузы чын эдип јат деп айдар керек.

Кысты кӧжӧгӧлӱ не экелип турган дезе, адазыныҥ јуртынаҥ айрылала, јаҥы јурттыҥ от-очогыныҥ корузына кирбеген баланы јолдо кара неме блаап аларга ченежер. Баланы алдыртпаска, кӧжӧгӧлӧ бӧктӧп, јаҥар кожоҥныҥ алкыжыла курчап, уулдыҥ јуртына кийдирип јат.  Кӧжӧгӧниҥ алдын кечпес деген јаҥ шак мыныла колбулу, оныҥ алдында кара неме барып јат.

Баланыҥ чачын јарып, јаҥыдаҥ ӧӧргӧни, чегедек кийдиргени—тойдыҥ тӧс учурлу чӱм-јаҥдары. Бала айылга «кыс болуп кирип, ӱй кижи болуп чыгып јат».

Калыктыҥ јаҥжыккан культуразына аракыны «актаҥ тамган байлу аш» деп кийдиргени тегиндӱ эмес деп, Вера Кыдыева айткан. Кажы ла албатыда кемјӱ деген неме бар. Оны алтай баскан кижи кижи уйатка тӱжӱп јат. Албаты јаҥын кӧндӱре бузып баштаза, калык болгон адын јылыйтат. Кӱнбадыш культурада, темдектезе, кресттӱ јаҥда мындый керектерди токтоткон кемјӱ коркыдыш болордо (кезедӱ болоры), кӱнчыгыш калыктарда—уйат. («Jеендерин уйалбай канай кудаладып турган?» эмезе, «Аракыдаҥ ичеле, уйадын јылыйткан» деп айдыжат).

Аракы кемјӱлӱ ле јеткерлӱ јаан јаан аш болгонын билип јӱрзин деп јартап, эне-адазы балазын јаштаҥ ала ӱредер учурлу.

«Аракыныҥ ордына чеген—кымысту не кирбес?»

Кӱрее-куучында турушкан улуста «аракы ичерин алтай тойдо чек токтодор» до деген, «чӱм-јаҥдарда тузаланарга јараар» да деген улус болгон. Jе астадар дегениле ончозы јӧп болгон. Шӱӱжӱде јаҥыс та куда ла шаалта эмес, је тойдыҥ ӧскӧ дӧ чӱм-јаҥдары ла учуры, јадын-јӱрӱмистиҥ ӧҥзӱре сурактары кӧдӱрилген.

Онойдо, «Женщины Алтая—Алтайдыҥ эпшилери» деген јондык биригӱниҥ башкараачызы Светлана Полетаева ӧскӱс балдардыҥ ла карыган улустыҥ тураларында алтай улус кӧптӧгӧнине ајару эткен. Эне-адазы эзен јӱрерде, «ӧскӱс» јӱрген балдар кӧптӧп турганыныҥ тӧс шылтагы аракыдаш болгонын ол айткан.

Беш ичинеҥ келген Мария Быдышева тойдо јашӧскӱримниҥ башка барып байрамдаар, «катание» деген немезин токтодор суракты кӧдӱрген. «Кызыл эҥирде јаш улус аракылу байрамдап маҥтатканыныҥ бажында канча јеткерлер болуп, јаш улус та короп јат»—деп, ол айткан.

Кудалашта аракыныҥ ордына чегендӱ эмезе кымысту барар, шаалтада кайырчактап аракы тургуспай, ордына алтай аш-курсакту кирер ле ӧскӧ дӧ кӧп шӱӱлтелер кӱрее-куучында айдылган.

Алтай јаҥдарды ээжилеп, јартап бичиген бичик керектӱ болгонын Россияныҥ Бичиичилер биригӱзиниҥ турчызы Кӱлер Тепуков кӱрее-куучында айткан. Мындый бичиктер кӧп калыктарда бар, темдектезе, Кавказта балкарлар деген јаан эмес албаты «Кодекс балкарского народа» деп бичиктӱ болгонын ол ајарган.

Алтай калыктыҥ курултайда туткан башчызы Владимир Амургушев болуп турарда, алтай тойды ӧткӱрериниҥ ӱлекер ээжилерин белетеген болгон. Оныҥ кийнинде, калыктыҥ башчызына Борис Алушкин тудулып, бу ӱлекер бичимелдерди бичигеш эдип чыгарганын куучындаган.

Кӱрее-куучынныҥ туружаачыларыныҥ шӱӱлтезиле, алтай тойдыҥ чӱм-јаҥдарын, айрылышпай-бӧлӱнишпей, ӧмӧ-јӧмӧ шӱӱп, ээжилеер ӧй келген.

Светлана Кыдыева