Алтайдын Чолмоны

Алкышту алтай Сайдыста

18.08.2017

«Алтайдыҥ эпшилери» јондык  биригӱниҥ Майма аймактагы бӧлӱги, культураныҥ тӧс јери ле Сайдыс јурттыҥ эл-јоны «Аржанныҥ байы» деген чӱм-јаҥ ӧткӱрген

Эне Сайдыс Алтайым

Экчей салган кебистий,

Эбире аккан суулары

Эмизип койгон энемдий

(С. С. Суразаков)

«Алтайдыҥ эпшилери» республикан јондык  биригӱниҥ Майма аймактагы бӧлӱги, культураныҥ тӧс јери ле Сайдыс јурттыҥ эл—јоны ӧткӧн неделениҥ учында аймактыҥ Сайдыс јуртында «Аржанныҥ байы» деген чӱм—јаҥ ӧткӱрген.  Jаан экологиялык учурлу  бу керекти ӧткӱрериниҥ баштаҥкайын аймактыҥ эпшилериниҥ бӧлӱгиниҥ јааны Е. М. Лазарева, республикан биригӱниҥ башкартузыныҥ турчызы Г. М. Гнездилова, Таштыҥ Маймадагы музейиниҥ јааны Т. В. Кульбеда эткен.

Jакшынак баштаҥкайды Майма аймактыҥ јааны Е. В. Понпа, «Алтайдыҥ эпшилериниҥ» башкартузы (С. Е. Полетаева),  Сайдыста литературно-краеведческий музейдиҥ јааны А. Ч. Туйбенекова   ла ӧскӧ дӧ улус јӧмӧгӧн. «Аржанныҥ байы» чӱм-јаҥды ӧткӱреринде  Чой аймактаҥ, Урлу-Аспактаҥ улус база турушкан. Jурттыҥ бери јанында аржанда айылчыларды ла баштаҥкай эткен улусты јербойыныҥ улузы боорзок, курут, быштак салган тепшилӱ, чегендӱ уткыган. Оноҥ ары јурттыҥ кайчызы Э. А. Мечешев от камызып, отты ла аржанды аластап, алкышту сӧстӧрин айдып, чӱм-јаҥ ӧткӱрген. Келген улус аржанныҥ јанында ӧскӧн отты азырап алканган. Алкыш айткан кижи топшуур алып кайлаган. Jурттыҥ «Чаптыган» деп албаты фольклор ӧмӧлиги ле Урлу-Аспактыҥ «Алтын-Сай» фольклор ӧмӧлиги алтай јаҥарлар кожоҥдогон.

Jуулган эл-јон оноҥ ары ороондо до јарлу «Алтын суу» урулып турган Кара Суу аржанга јойу једип, «Кара Суу» ООО-ныҥ чыгартулу кижизи Н. П. Тастаеваныҥ аржанныҥ эм-томду тузазын уккан ла суудаҥ алканып амзаган.

Сайдыс јурттыҥ школында литературно-краеведческий музейде куучын-эрмектӱ бӧлӱк ӧткӧн. Бу јурттыҥ школыныҥ тӱӱкизине бурылып кӧрзӧбис, ол 1896 јылда тӧзӧлгӧн лӧ баштапкы ӱредӱчи алтай драматургияныҥ тӧзӧӧчизи М. В. Мундус-Эдоков.

Келген улусты јарлу кӱӱчилер Д.  Сатин ле А. Адаров кӱӱзиле уткыган. Кӱрее-куучынды Майма аймактыҥ јааны Е. В. Понпа ачып, Сайдыс ла Урлу-Аспак  аймактыҥ  алтай эки ле јурты болуп јат, је олор эл-јоныла, культуразыла, чӱм-јаҥдарыла бай деген. Сайдыстыҥ эл-јоны кӱндӱзек, былтыр оныҥ юбилейи темдектелген. «Бу јурт ар-бӱткениле де, эл-јоныныҥ чӱм-јаҥыла да аҥылу јурт, оныҥ да учун ого туш-туура улус, цивилизация тыҥ келбезин   кичеейдис»,—деп аймактыҥ јааны айткан.—¯й улустыҥ алдында ӧйлӧрдӧ иштеген советтери ундылган болгон, је олор эмди орныгып, кӧп јакшы чӱм-јаҥдарды, јаҥжыгуларды эзедип турганы мактулу. Бистиҥ аймакта ӱй улустыҥ биригӱзи тӧрт јыл кайра тӧзӧлгӧн. Jолдыҥ, байлу мӧшти кезерин токтодорыныҥ сурактары кайда. Олордыҥ аайына јурттыҥ эл-јоныла, старостазыла кожо чыгарыс. Мен атту ¯стиги-Сайдыс јуртка јетире јӱргем. Эмди улус ондо јер алып, ээлемдерин тӧзӧп, јуртты орныктырып турганы јакшы». Ол куучынныҥ кийнинде    Т. В. Кульбедага, Т. А. Чунжековага Кӱндӱлӱ грамоталар табыштырды.

Т. В. Кульбеда  «Аржанныҥ байы» деп чӱм-јаҥ ӧткӱрери Экологияныҥ јылына учурлалган, кижиниҥ јӱрӱмине, су-кадыгына јаан учурлу сууны байлаары кӧп калыктардыҥ, ол тоодо алтайлардыҥ чӱм-јаҥы деп айткан. Сайдыс јуртты айландыра кӧп тоолу аржандар барыла коштой, ол 25 билимчиниҥ тӧрӧли  болгоныла аҥыланат. Школдогы музей Таштыҥ Маймадагы краевед музейиниҥ филиалы болуп јат.

Сӧсти «Алтайдыҥ эпшилери» республикан биригӱниҥ јааны С. Е. Полетаева алып, биригӱниҥ билениҥ, эзен ада-энелӱ, је ӧскӱстердиҥ тоозында балдардыҥ, јаҥыскан балдарын азырап турган адалардыҥ, энелердиҥ, аракыдап турган ада-энелердиҥ сурагыла ӧткӱрилип турган ижи керегинде куучындаган.  Ол алтай улус кажы ла тоҥмокты, аржан сууны байлап, сӱрее-чӧп чачпайт, олордыҥ јанында кресттер тургузарын јарабас керек деген. Кажы ла калык коштой јуртаган калыктыҥ чӱм-јаҥын тоор учурлу. С. Е. Полетаева Россияныҥ ¯й улузыныҥ биригӱзиниҥ Кӱндӱлӱ грамотазыла А. Ч. Туйбенекованы, Е. В. Понпаны, Быйанду самарала В. В. Чунжекованы, И. А. Бабаякованы, А. А. Капчикаевти кайралдаган.

Филология билимдердиҥ кандидады Н. И. Шатинова бу јуртта чыккан-ӧскӧн јарлу билимчи С. С. Суразаковло кожо Москвада ӱренгенин јилбилӱ куучындаган.

А. Ч. Туйбенекова јурттагы музейди ады јарлу педагог, Сайдыстыҥ кижизи М. В. Опонгошева литературный эдип тӧзӧгӧнин эзедип, 2016 јылдыҥ тулаан айыныҥ 1-кы кӱнинде ол окылу ачылганын айткан.  Бу ӧзӧктӧ ¯стиги-Сайдыс, Сайдыс, Алтыгы-Сайдыс деп јурттар болгон ло эмди бир јурт арткан. Ада-Тӧрӧл учун Улу јууга олордоҥ 96 кижи атанган, кайра јӱк 26 кижи јанган эмтир. Кӧп тоолу билимчилердеҥ башка бу јуртта РФ-тыҥ нерелӱ ӱредӱчилери М. В. Опонгошева, Р. И. Манышева, Е. И. Уксегешева чыккандар.

«Толкун» јондык биригӱниҥ јааны К. М. Сатунова аржандарды, тоҥмокторды корулаар, арутаар амадула бу биригӱ 2005 јылда тӧзӧлгӧнин айткан. Бӱгӱнги кӱнде алтай ла орус калыктар биригип, аржан сууныҥ, оттыҥ чӱм-јаҥын байлап, кайыҥга кыйралар буулаганын кӧрӱп, јӱрегим сӱӱнди деген. Кожо јаткан эки калык бой-бойыныҥ чӱм-јаҥдарын јаба байлап, јаш ӱйеге тем-јозок кӧргӱзип турганы јаан учурлу.

Т. В. Кульбеда «Jууныҥ балдары» деген бичикти   Н. И. Шатиновага ла Чойдоҥ келген айылчы Н. П. Марковага табыштырган. «Алтын-Туу» бичик чыгарманыҥ директоры Т. Н. Туденева школго бичиктер, «Солоҥы» журнал сыйлаган. «Алтайдыҥ Чолмоны» газеттиҥ корреспонденти музейде редакцияныҥ кепке баскан «Алтай сокровенный» деп буклеттерин  артырган.

Урлу-Аспак јурттаҥ бу чӱм-јаҥга «Алтын-Сай» деген фольклор ӧмӧлик келип, јӧмӧжип, јаҥар кожоҥдорын коолотконы мактулу. Бу ӧмӧликте јаан јашту да, јиит улус та бар эмтир. Ол тоодо јаан јашту ӧрӧкӧн А. Н. Патагашева, улу кайчы Н. У. Улагашевтиҥ  угынаҥ таркаган јиит топшуурчы, кайлаачы Дмитрий Улагашев туружат. Бу ӧмӧликтиҥ тӧзӧлгӧнинеҥ тӧртинчи јыл барып јат. Jурттыҥ јаҥар сӱӱчилери баштапкы катап Чага байрамга јуулыжып, алтай кожоҥдорын коолоткон ло  јаҥарчы ӧмӧлик тӧзӧӧр баштаҥкай эткен эмтир. Сегис кижидеҥ турган ӧмӧлик кеп-кийимин бойлоры кӧктӧп јат. Олор акча-манадын јууп, республиканыҥ аймактарында ӧдӱп турган байрамдарга да, тегин де болзо, барып келерге кӱјӱренип турулар. Онойып, ӧмӧлик республиканыҥ беш аймагында болгон, эзенде Байкал кӧлди барып кӧрӧргӧ амадайдылар. Олордыҥ амадузы бӱтсин деп кӱӱнзейли.

Куучын-эрмек ортозында јурттыҥ јайалталары кожоҥ сыйлагандар. Ол тоодо «Кара Суу» деп кожоҥды јажу шоркыраган суучактый ӱниле И. А. Кречетова кожоҥдогон. Э. А. Мечешев эки кай (отко ло аржан сууга алкыштар, «Маадай Кара») кайлаган. Оныҥ кийнинде кӱндӱ-кӱрее ӧдӱп, эрмек-куучын улалган.

Н. Бельчекова