Алтайдын Чолмоны

Алтайдыҥ ээзиниҥ сӱӱген аҥы

22.08.2017

Тооргы алтай калыктыҥ озодоҥ бери байлу-чуулу аҥдарыныҥ бирӱзи болгон. Оны Алтайдыҥ ээзиниҥ сӱӱген аҥы дежер.

Терези де, эди де јӱдек учун, ого амадап аҥдабайтан. Келишкенде, адып алганда, шыйрактарыныҥ терезинеҥ бӧрӱк кӧктӧйтӧн—је мындый бӧрӱкти кандый кижи кийери ээжи-јаҥду болгон.
Тооргы балазын сӱрекей шыралап, айры агашка кысталып табар деп айдар. Оныҥ учун тооргыны ӧлтӱргениниҥ кинчеги кижиниҥ угы-тӧзине, бала-барказына једер деген куучын бар. Тооргыныҥ кинин алтай улус оору-јоболдо тузаланып јӱрген. Jе кыс балдарды, эдектиҥ кирин кӧргӧн келин улусты эмдееринде кинди тузаланарга јарабас болгон. Бу байланыштыҥ ла тудуулардыҥ учурын јаан јаштулар јартап айдып болбой јат, ундылып калган…

Тооргыныҥ «питомниктери»
Алтай Республиканыҥ Кӧксуу-Оозы аймагында, «Белуха» деген ар-бӱткендик парктыҥ јеринде, тооргыны тудар питомник тӧзӧӧри керегинде јетирӱ јуукта текши јетирӱлер эдер республикан эп-аргаларда јарлалган. 2019 јылга јетире бу ишке 1,5 млрд государстволык акча чыгарары темдектелген. Бу иш бистиҥ тергееде тооргыныҥ кининиҥ аргаларын шиҥдеер, анайда ок Россияда оноҥ препараттар эдерин тӧзӧӧр амадула ӧткӧни, ол Медико-биологический федерал агентствоныҥ башкартузында болоры айдылган. Мындый јакылтаны 2013 јылда РФ-тыҥ Президенти эткен эмтир.
Алтай Республикада тооргыны тудар ла оныҥ кинин алар «фермалар» тӧзӧӧр ченелтелер 1990-чы јылдардаҥ ала јаҥыс катап эмес болгонын айдар керек. Jе олор јол алынбаган. ²скӱрерге тудуп алган ла чедендеген тооргылар эмик чедендерге согулып, јӱреги јарылып ӧлӧтӧн. «Оҥдой аймакта тооргы тудуп, кинин аларга ченешщкен уулдар јӱзӱн-башка шылтактардаҥ короп божогон…»—деп, јуукта меге бир јерлежим куучындаган…

Jайымда јӱрер аҥ
Jе тооргыны чедендеп туткан јер республикада бар. Мен оны быјыл кочкор айда Алтайдагы государстволык заповедниктиҥ ӧткӱрген јол-јорыгы ӧйинде кӧргӧм. Турачак аймактыҥ Артыбаш јуртыныҥ јуугында тооргылар туткан питомникти «Ас туштаган тындулардыҥ ӧзӱмин јӧмӧӧр «Алтайэкосфера» деген коммерциялык эмес биригӱ тӧзӧгӧн. Оныҥ ижин акча-манатла кӧбизинде Россияныҥ Географиялык обществозы јеткилдеп турган эмтир. Тургуза ӧйдӧ бу јерде тооргылар туткан 36 чеден (вольерлер) бар. Ондогы эжер тындулардыҥ чыдап келген бозуларын айрып, кайда божодор сурак туруп јат. Одоштой тайга-ташка чыгарып ийзе, аҥчылар истежип ӧлтӱрип салар чочыду јаан. Оныҥ учун «Алтайэкосфера» чедендерде кӧптӧй берген тооргыларды Алтайдагы государстволык заповедниктиҥ јерине божодоры јанынаҥ јӧптӧжӱ тургускан. Бу иш, айса болзо, быјыл бӱдӱп чыгар.
Тооргы—јайымда јӱрер аҥ, зоопарктарда ол јок. ²скӧ кӧп аҥдар чылап, кижи оны бойына ӱредип болбогон. Тооргыны ӧскӱрип, оныҥ кинин «саар» амадула олорды бир ортолыкка божоткон ченелте Кӱнчыгыш Азияда ӧткӧнин «Алтайэкосфераныҥ» директоры, Россияныҥ Билимдер академиязыныҥ Сибирьдеги бӧлӱгиниҥ Тындулардыҥ систематиказыныҥ ла экологиязыныҥ институдыныҥ билим ишчизи Михаил Чечушков куучындаган. Jе ортолыкта эркек тындулар бой-бойыла согужып ӧлтӱришкен, бу «јуу-чакта» кӧп тижилери ӧлгӧн. Оныҥ учун питомниктерде тооргыларды тайга-таштагы јайым чедендерге эжерлеп божодып, јӱрӱмине јаан киришпей јат.
Айла, тооргыны чедендеп тудар баштапкы ченелте јаҥыс та Россияда эмес, је јер-телекей кеминде шак бистиҥ Алтайда башталган эмтир. Оны Алтайдагы государстволык заповедниктиҥ ишчизи А. Костин 1930-чы јылдарда баштаган. Jе Ада-Тӧрӧл учун Улу јуу бу ишти буудактаган. Тооргыны чедендеп туткан кыдаттар мындый ишти 1957-1958 јылдарда баштаган. Тооргыны кинин аларга болуп туткан «фермалар» тургуза ӧйдӧ Китайда, Тӱштӱк Кореяда, Индияда, Монголияда, Непалда ла Бутанда бар.

Jоголордыҥ чочыдузыда
Алтай Республиканыҥ быјыл, 2017 јылда, такыптаҥ јазалган Кызыл бичигине тооргы јоголордыҥ чочыдузында болгон аҥ деп кирген. Мындый јасакты Алтайский край ла Сибирьдиҥ бир канча ӧскӧ дӧ тергеелери јараткан.
Тооргы—Азия телкеминиҥ аҥы. Оныҥ јӱрген јериниҥ кӱнбадышта кыйузы—Алтай, оноҥ кӱнчыгыш јаар Тымык теҥиске јетире Россияныҥ тергеелери, анайда ок Кӱнчыгыш Азияныҥ ороондоры болуп јат.
Азияныҥ ороондорында тооргы јоголорго јеткен, государствоныҥ кату корузында болгон аҥ. Темдектезе, Бирмада тооргыга аҥдаган браконьерди туткан јеринде адып саларын јасак јарадат. Индияда јажына тӱрмеде отурар кезедӱ эдилет. Китайда тооргыны аҥдаган кижиге 25 јыл тӱрмеде отурар кезедӱ эдип јат. Непалдыҥ акчазында тооргыныҥ сӱри јуралган, бу ороондо тооргыны кудай кептӱ тооп јадылар.
Эмдиги ӧйдӧ тооргыга аҥдаар јараду берип турган сок јаҥыс ороон—Россия. Jе ороондо тооргыныҥ тоозы јоголордыҥ чочыдузына јеткенин, бу аҥды корыыр ылтам иштер керектӱ болгонын экологиялык биригӱлер угузат.
Jирме јыл кире мынаҥ кайра бисте тооргы јоголор кандый да чочыду јок аҥ деп чотолгон. Jе 1990-чы јылдарда государстволык гран-кыйулар ачылып, тооргыга, чикезинче айтса, оныҥ кинине суру јаанаган. Ишјал јок арткан, тӱреҥиге тӱшкен јурттарга тооргыныҥ кинин садып аларга турган коммерциялык биригӱлердиҥ элчилери келген. Jаҥыс та тооргыныҥ кининеҥ эмес, је ар-бӱткенниҥ тынду ла ӧзӱм байлыктарынаҥ акча эдерге јӱткӱген улус. Эл-јонноҥ тооргыныҥ кинин кандый ла ӧмӧликтер јууган. Ол 90-чы јылдарда керек дезе «Звезда Алтая» газет те улустаҥ 10 кг кин садып аларга Горно-Алтайский ССР-дыҥ башкартузына баштанган…

Канча арткан—билбезис
Горно-Алтайский автоном областьта ол ӧйлӧрдӧ 40-45 муҥ тооргы бар деп чотолгон. Алтайдыҥ јарлу шиҥжӱчизи Генрих Собанскийдиҥ јетирӱлериле, 1980-чи јылдарда Алтай Республикада 27-30 муҥ кире тооргы болгон. 1990-чы јылдарда—7 муҥ кире. Тургуза ӧйдӧ бу аҥныҥ тоозы тергеебисте 2-2,5 муҥ кире деп чотолот. Jе бу да бодоштыра тоолор деп, Михаил Чечушков айдат. Тооргыныҥ тоозын алар ууламјылу иш ӧтпӧй јат.
2014 јылдыҥ јетирӱлериле, Алтайский крайдыҥ јӱк эки районында (Солонешенский ле Чарышский) тооргы бары темдектелген. Кемеровский областьта бу аҥ јӱк ар-бӱткени аҥылу коруда болгон Шорский национальный паркта туштайт. Тыва, Хакасия республикаларда бу аҥ база јоголор кемине јеткен.
Тооргы, «јоголордыҥ чочыдузында аҥ» деп, ороондор ортодогы Кызыл бичиктиҥ тооломына кирген. Тооргыга аҥдаар јараду берген, оныҥ киниле садышкан сок јаҥыс ороон Россия болуп јат.

Кин учун ӧлтӱриш
Тооргыныҥ «чыҥдый» деген кини јӱк 2,5 јаштаҥ ӧрӧ эркек тындуларда болуп јат— јыл ичинде ол 20 грамм болор аргалу.
Эксперттердиҥ чоттогоныла, 2004 јылда Сибирьдиҥ тӧрт тергеезинде (Алтайда, Тывада, Хакасияда ла Красноярский крайда) јылдыҥ ла 70 кг ас эмес кинди јууп турганын журналист Татьяна Шишкова бичиген. 2008 јылда бу тоо 110 кг јеткен. Бу кире кинди аларга 5,5 муҥ тооргыны ӧлтӱрер керек. Jе тооргыга тургускан тузактарга тижи де, јаш та тооргылар тӱжет. Бир эркек тындула коштой, ас ла эдип алза, кини јок ӱч тооргыны ӧлӱп турганын ајаруга алза, јӱк ле бир јылга 22 муҥ тооргы кырылган.
Михаил Чечушковтыҥ айтканыла, киндӱ бир тооргыны ӧлтӱрип аларга коштой ӧлтӱрип турган тооргылардыҥ тоозы тургуза ӧйдӧ тогуска једип јат. Тооргыга тургускан тузактарга ирбис, тӱлкӱ, бӧрӱ ле оноҥ до ӧскӧ аҥдар тӱжӱп ӧлгӧнин ајарза, ар-бӱткенге эдилип турган каршуныҥ кеми ондор катапка бийиктейт.

Чактарга јылыйбаган ис
Бистиҥ јердеҥ тооргыныҥ кини барып турган тӧс ороон—Китай, анайда ок Корея ла Япония јаар садылып јат. Кыдат јеринде кин окылу 200 эм-тустыҥ тоозына кирет. Онойдо, тооргыныҥ кинин кожып эткен «Мао Цзедунныҥ таблетказы» деген бир ле таблетканыҥ баазы бир муҥ долларга једип турганын јетирӱлер эдер эп-аргалар бичиген эди.
СССР ӧйинде кинди аҥчылар «копейкаларга» табыштырган. Оны социалистический ороондор духилер эдерге тузаланган. Тооргыныҥ кини Европада эҥ бийик чыҥдыйлу ла баалу духилерди эдеринде тузаланылат. «Кинди карманыҥа јыжырып болбозыҥ» деген сӧс тӱӱкиде орто чактардаҥ бери айдылып келген. Муҥдар јыл мынаҥ кайра туткан мечетьтиҥ стенезине салган кинниҥ јыды эмдиге јоголбогоны кайкамчылу. Араб каандыктыҥ бийлери кинди эр болгон чыдалын бийиктедерге ӧргӧӧлӧринде илип туратан…

Карамдабас кал ӱйе
«Эҥ коомойы—Алтайдыҥ ар-бӱткенин тоноор керекке јербойыныҥ улузы, алтай улус кӧнӱ киргени. Тайга-тажысты, ондо не барын мында јаткан улустаҥ артык кем билер—деп, мениҥ 80 јаштаҥ ашкан адам Карамай Петешев айдат.—Азыйда тооргы бистиҥ јерде чымылдый кӧп болгон. Оны амадап кем де аҥдабаган. Эмди кайда-кайда тооргы јӱргенин укса, оны истеп ӧлтӱрбегенче, уулдар токтобой јат. Эртенги кӱнди сананбас: аҥын кыра ӧлтӱрер, тазыл-тамырын кургада јулуп-казар, Алтайын карамдабас кал ӱйе келгени бу туру…”
Республиканыҥ экологторыныҥ айтканыла, тооргыны корыыр кату кезедӱлерди јасак кеминде јаратпаганча, бу аҥды корып алар арга јок. Аҥылу корулу јерлерге де кирип, тооргыга тузак тургускан улус ас эмес. Алтайдыҥ ээзиниҥ сӱӱген аҥы, кижиниҥ тоногына кирип, кижидеҥ ок кору сакыйт.

Светлана Кыдыева