Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

Байлыгысты бойыс кичеер учурлу

01.09.2017

АР-дыҥ Башчызы, Башкарузыныҥ Председатели А. В. Бердников куран айдыҥ 30-чы кӱнинде республиканыҥ государственный јаҥыныҥ органдарыныҥ ла муниципал тӧзӧлмӧлӧрдиҥ башкараачыларыла Россия Федерацияныҥ ла Алтай Республиканыҥ Кызыл бичиктерине кийдирилген ӧзӱмдерди ле тындуларды корыыры ла чеберлеери аайынча суракка учурлалган видеоконференцияны ӧткӱрди.

Jуунныҥ башталганында Александр Васильевич кире сӧс айдып, бӱгӱнги јуунда кӧрӱлип јаткан сурак Россияныҥ Президенти В. В. Путин јарлаган Экологияныҥ јылында јаан учурлу болгонын темдектеген. Туулу Алтайдыҥ агаш байлыгы јербойына экологиялык, рекреационный ла јонјӱрӱмдик учурлу, оныҥ да учун ого керек дезе телекей кеминде экологиялык обществоныҥ јанынаҥ ајару эдилет деген. Анайда ок бистиҥ байлыгыс Сибирьдиҥ де байлу јери ле байлыгы болуп јат.
Бистиҥ республикада агаштар 6 миллион гектардаҥ кӧп јерлерде ӧзӧт, бу јердеҥ агаш ээлем аайынча министерствоныҥ кичеемелинде—5 миллион гектардаҥ кӧп јерлер. Госзаповедниктердиҥ агаш ӧзӱп турган јерлериниҥ кеми 1 миллион 24,6 муҥ гектар. Башчыныҥ айтканыла, оныҥ да учун бистиҥ алдыбыста ар-бӱткенниҥ байлыктарын корып ла чеберлеп алары јанынаҥ каруулу иш-амаду турат. Бистиҥ тергее ороонныҥ субъекттери ортодо ӧткӱрилип турган «Jажыл патруль» деген рейтингте озочыл јерде туруп турганы андый ишти бир де ӱзӱктелтпей ӧткӱрерин молјойт. Анайда ок агаш байлыктыҥ аш-курсакка тузаланар тӱжӱмин, эм ӧлӧҥ-тазылдарды арбындай јууры јанынаҥ аргалар јаан болгоны калганчы ӧйлӧрдӧ јарт кӧрӱнип турганын темдектеди. Мында куучын кузук, јиилектер, мешкелер, чилгем ле оноҥ до ӧскӧзи керегинде ӧдӧт. Jе бу иш айландыра ар-бӱткенге каршузын јетирбезин јеткилдеери јанынаҥ бастыра аргаларды тузаланар, ајарыҥкай болор керек. Тергеебистиҥ албатызыныҥ, анчада ла јурт јерде јадып турганыныҥ јадын-јӱрӱми агаш байлыкла јуук колбуда. Улус агаш-ташта аҥдайт, кузук јууйт, тура тударына ла одырарына агашты тузаланат.
Башчы биске агаш байлыкты тузаланары јанынаҥ квоталар тургузылганы, аҥылу стандарттар иштеп турганын темдектеген. Ар-бӱткенди чеберлеп аларында јаҥжыкпаган электроэнергия иштеп алар эп-арга, темдектезе, кӱнниҥ чогынаҥ иштеер электростанциялар тудары ла тузаланары аҥылу јерде турат. Бу эп-арганы бистиҥ тергее ороон ичинде эҥ озо тузаланып баштаганын Башчы бойыныҥ куучынында темдектеди. Анайда ок газификация ӧткӱргени ар-бӱткенниҥ байлыктарын чеберлеп аларына база камаанын јетирип турганы керегинде база айткан.
—Бистиҥ тергее агашла байлык, ого ајарыҥкай болор ло оны кичееп јӱрер керек. Браконьерлерле тартыжары јанынаҥ иштер ӧдӧт. Jе бу керекте ӱзези ле јакшы эмес, озо ло баштап ол байлыкты корыыры јанынаҥ службалардыҥ ишчилериниҥ тоозы ас, оныҥ да учун чокым система јок. Текши кеми јаан ла кезигине једерге кӱч јерлерди улайынча шиҥжӱде тудары кӱчке келижет. Андый да болзо, иштеер керек, «неприкасаемыйлар» јок—деп, ол айткан.
Анайда ок ол аҥ ээлемле колбулу курч сурактар база бар, олор кезик-кезикте ак-јарыкка чыгып келет деген. Мында јерлик тындуларды корыыры аайынча база чокым программа керек деп айтты. Оноҥ ол јерлик ӧзӱмдерди (дикоростор) тузаланары, олордоҥ не-немелер белетеери аайынча суракка ајару эткен. Оныҥ айтканыла, ороонныҥ ла бистиҥ республиканыҥ Кызыл бичиктерине кийдирилген андый ӧзӱмдерле колбулу браконьерствоны пограничниктер јылдыҥ ла илезине чыгарат ла ал-камык ӧзӱмдерди айрып алат.
Агаш байлыктыҥ аш-курсак бӱдӱмдерин тузаланары, эм ӧлӧҥдӧрди, ол тоодо Кызыл бичиктерге кийдирилгенин јууры аайынча суракла јетирӱни АР-дыҥ ар-бӱткенниҥ байлыктары, экология ла ар-јӧӧжӧлик колбулар аайынча министри А. А. Алисов эткен. «Рыноктыҥ калганчы ӱч јылыныҥ кӧргӱзӱлеринеҥ кӧрзӧ, улус дикоростордыҥ тӱжӱмин јуунадарында јарамыкту аргалар бар. Олорды јууры ла белетеери РФ-тыҥ Агаш кодексиле, республикан јасакберимле јӧптӧлгӧн ээжилер аайынча ӧдӧт. Мында ӱзеери кандый да документтер некелбейт, кижи бажына канча киредеҥ белетеерине квота јок. Кузук, чилгем ле оноҥ до ӧскӧлӧрин аренданыҥ јӧптӧжӱлери аайынча база јууп ла белетеп јат. Агаш ээлемниҥ пландажыныҥ документтеринеҥ кӧрзӧ, бистиҥ республиканыҥ јеринде агаштыҥ аш-курсак байлыктарын 479707,7 тонна кеминде јуур арга бар. Ол тоодо кузук, јиилектер, мешкелер, эм ӧлӧҥ-тазылдар ла о. ӧ. »—деп, ол айткан.
2017 јылдыҥ кандык айыныҥ 1-кы кӱнинде болгоныла, агаш байлыктыҥ тӱжӱмин ле эм ӧзӱмдерди јууры јанынаҥ 25 ле 49 јылдарга аренданыҥ 19 јӧптӧжӱзи тургузылган. Ол тоодо кузук белетеери јанынаҥ 13 јӧптӧжӱ, чилгем—2, эм ӧзӱмдер—3, кайҥныҥ уры (чага)—1 јӧптӧжӱ. Министрдиҥ айтканыла, былтыр арендаторлор 3,9 муҥ тонна кузук (арендный тӧлӧмирдиҥ кеми 13 миллион салковой болгон), 47,7 килограмм эм ӧзӱмдер (126 муҥ салковой) белетеген. Jаҥжыкканы аайынча бистиҥ тергееде кӧбизинде кузук белетелет.
Анайда ок министр участокторды арендага берери јанынаҥ уур-кӱчтер бар болгонын темдектеди. Агаш кодекстиҥ 11-чи тизимиле болзо, агаш участоктордыҥ арендаторлоры олордыҥ арендага алган јерлеринеҥ улус агаштыҥ байлыгын ла эм ӧзӱмдерди бойыныҥ керексиништерине јуурын кирелендирип болбос. Бу сурактарды аайлаштырарга федерал јасакберимге кубулталар кийдирер керек деген.
Министрдиҥ айтканыла, Кызыл бичиктерге кийдирилген јерлик ӧзӱмдерди јасактыҥ ээжи-некелтелерин бузып, јууп турган учуралдар јылдыҥ ла туштайт. Анайып јууган кӧп ӧлӧҥ-тазылдарды браконьерлердеҥ айрып аладылар. Мындый учуралдар анчада ла Кӧксуу-Оозы аймакта кӧп болот деп айткан. «Ар-бӱткенниҥ байлыгын чеберлеп аларында туружарына эл-јонды тартып аларга болуп, Минӱредӱле, јерлик тындуларды корыыры аайынча комитетле кожо акциялар ӧткӱрилет»—деп, ол јетирди.
А. В. Бердников министрдиҥ јетирӱзиниҥ кийнинеҥ нениҥ учун ар-бӱткенниҥ јерлерин арендага алгандар ол јерлерди канайда тузаланып, чеберлеп турганы керегинде отчеттор этпей јат деп сурак тургускан.
«Россияныҥ ФСБ-зыныҥ Алтай Республика аайынча пограничный башкартузы» ФГКУ-ныҥ јааны А. В. Кайгородов ороонныҥ ла республиканыҥ Кызыл бичиктерине кийдирилген ӧзӱмдерди браконьерлер јоголтпозын болдыртпазы јанынаҥ кандый иштер ӧткӱрилип турганы керегинде јетирӱ эткен. Оныҥ айтканыла, гран-кыйуныҥ јанында јерлердеҥ ӧзӱмдер јуурына, транспортло тартып апарарына аҥылу јарадулу документтер керек. Ас эмес учуралдарда улуста андый документтер јок болот, олор ол јууп алган эм ӧзӱмдерди тартып апарарында јӱзӱн ле башка эп-сӱмелерди тузаланат. Jасактыҥ ээжи-некелтелерин бускандарга штраф салылат, је ол штрафтыҥ кеми ас болгонын ол темдектеди. Ол ло браконьерлердеҥ айрып алган эм ӧзӱмдерди ээжи-некелте аайынча ӧрттӧп салар керек, мынайып государствого јаан чыгым эдилип јат деген.
АР-дыҥ аҥ-кушты корыыры, тузаланары ла орныктырары аайынча комитединиҥ председатели А. П. Ойношев Кызыл бичиктерге кийдирилген аҥ-кушты корыыры ла чеберлеери, «Национальный парк «Сайлюгемский» ФГБУ-ныҥ директоры С. В. Пищулин ар-бӱткенниҥ федерал учурлу аҥылу коруулду јерлеринде аҥ-кушты ла ӧзӱмдерди чеберлеери јанынаҥ кандый иштер ӧткӱрилип турганы керегинде јетирӱлер эткен. Текшилей алза, олордыҥ эткен јетирӱлеринеҥ кӧрзӧ, аҥ-кушты ла ӧзӱмдерди корып ла чеберлеп алары јанынаҥ иштер ӧткӱрилип јат. Jе мында да курч сурактар бар деп олор айткан, темдектезе, бу ишти ӧткӱрерине акча-манатла јеткилдештиҥ кеми ас, комитеттиҥ ле парктыҥ тоозы ас ишчилериниҥ арга-чыдалы кеми телкем јерлерди улайынча шиҥжӱде тударына јетпейт.
Алтай Республикада эм-технический сырьеныҥ ла дикоростордыҥ переработказыныҥ ла садарыныҥ тӧс ууламјылары јанынаҥ јетирӱлерди экономиканыҥ ӧзӱми ле туризм аайынча министр С. В. Буйдышева ла јурт ээлем аайынча министр А. П. Манзыров эткен. Светлана Владимировнаныҥ айтканыла, эм-техсырьеныҥ переработказы јанынаҥ 19 предприятие иштейт, 300-теҥ кӧп бӱдӱм продукция эдилип чыгарылат. Эм ӧзӱмдердеҥ продукция эдип чыгарарында курч сурактар база бар деген, темдектезе, андый ӧзӱмдердиҥ кезиги Кызыл бичикке кийдирилип калган. Аҥныҥ мӱӱзинеҥ эмдер белетееринде база уур-кӱчтер бар, озо ло баштап, инвесторлор керек.
Александр Поликарпович бойыстыҥ байлыгыстаҥ продукция эдип болбой турганыска аҥылу ајару эткен. Темдектезе, Новосибирскте эдип чыгарган продукцияныҥ сырьезы Туулу Алтайдыҥ болуп јат. Анайда ок переработкала колбулу ишке бюджетный ассигнование чыгарар, јербойыныҥ специалистерин белетеер керек деген. Бис бу сурактар јанынаҥ узак ӧйдиҥ туркунына јаҥыс ла куучындап ла јадыс, је чокым иш эдилбейт деп, аҥылап айтты.
Ар-бӱткенниҥ федерал учурлу аҥылу коруулду јерлеринде аҥ-кушты корыыры јанынаҥ калганчы ӱч јылдыҥ туркунына ӧткӱрилген госшиҥжӱниҥ уч-турулталары керегинде јетирӱни ар-бӱткенди тузаланарында шиҥжӱ аайынча федерал службаныҥ Алтай край ла Алтай Республика аайынча бӧлӱгиниҥ јааны М. Л. Мизонова эткен. Марина Львовнаныҥ јетирӱзиниҥ кийнинеҥ тергеениҥ Башчызы А. В. Бердников нениҥ учун аҥылу коруулду јерлерде кочкорлордыҥ тоозы астап турган деп сурак тургузып, јербойында чокым иштеер керек деген.

А. СУЛУКОВ

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина