Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

«Jӱк турумкай кижиге јол ачылат…»

01.09.2017

«Jаан јолдордоҥ туура, кырлардыҥ койнында јажынган кичинек алтай јуртта чыдаган уулчакка спорттыҥ узы, телекейлик кемдӱ маргаандарды јаргылаар экстра-класс јаргычы болорго кандый јол ӧдӧр керек?» Россияда физкультураныҥ ла спорттыҥ нерелӱ ишчизи, Алтай Республиканыҥ нерелӱ тазыктыраачызы, АР-дыҥ Кӱндӱлӱ гражданини Сергей Аткуновло эрмек-куучында мени јилбиркеткен тӧс сурак бу болгон.
«Спорт кижидеҥ турумкай болорын, бойына амадулар тургузып, ого једерге јалкуурбай ла чӧкӧбӧй иштеерин некеп јат. Бу—башка телекей» —деп, ол айткан.

Ойноп чыдаган алтайы
Алтай калыктыҥ, Алтай Республиканыҥ ады-чуузын ороон ло телекей кемине чыгарган кӱрешчилердиҥ тазыктыраачызы Сергей Юракаевич Аткунов Оҥдой аймактыҥ Jаан- Jаламан јуртында чыккан. Адызы, чапты сӧӧктӱ Jуракай Аймергенович, бу ла јерде јажына шофер болгон. Энези Александра Jуруновна иркит сӧӧктӱ, Байдановтордыҥ јуртынаҥ, ол балдардыҥ садында, школдыҥ интернадында иштеген.
— Бистиҥ ада-ӧбӧкӧбис ¯стиги-Айры, Ӧлӧҥ-Чадыр, Эликтӱ-Оозы, Сары-Бел деп јерлерде јаткан—деп, Сергей Юракаевич айдат. —Эжемниҥ (адазыныҥ адазы), Аймергенниҥ, јуртаган јери—Jаан-Jаламанда, эки сууныҥ ӧзӧгинде Боштуу деген байлу кырдыҥ эдеги. Бис оогошто Боштууныҥ ла Содон кырдыҥ бажына чыгып, одоштой кобы-јиктерле канча кире баспаган деер. Эртен тура уйды-койды айдап, эҥирде ойто јууп экелерис: јастаҥ ала кӱске јетире ӧркӧлӧп, кузуктап, јердиҥ јиилек-кадын јууп, ойноп чыдаган алтайыс…
1960-чы јылдарда бу јердеги корумдарда алты јаан казан табылган. Ол эмдиги Аткуновтордыҥ ӧбӧкӧзиниҥ, Какак Атку деген кижиниҥ айдуга барып јадарда суккан казандары деп улус таныган. Корум таштарда суккан алтын да бар деген куучын бар. Какак Атку кӧп мал-аш туткан арга-чакту кижи болгон. Ол керегинде бичимелдер тӱӱки бичиктерде учурайт. Долгихтиҥ кызыл черӱчилдерин Jаан- Jаламанныҥ бажыла Катандуга баштап јетирген кижи Кака Атку болгонын, тӱӱки документтерге тайанып, Демченко бичиген.
Jе айду-кысташтыҥ ӧйи Алтайыста аргалу јаткан кандый да јуртты кыйып ӧтпӧгӧн. Коп-сайактыҥ бажында Какак Атку билезиле айдуга барган, оныҥ эш-барааныныҥ, эки кызынаҥ сӧӧк-тайагы Казахстанныҥ Алтай деген јуртында јадат. Уулдары, таҥынаҥ айыл-јуртту болуп, јеринде артып калган. Ада-Тӧрӧл учун Улу јууга барып, олордоҥ Алтайына јӱк Аймерген 1946 јылда шыркалу јанган. Бӱгӱнги Буруловтор, Текеновтор, Тепуковтор, Бабитовтор бир јурттаҥ таркаган улус деп, Сергей Jуракаевич айдат.

Кӱрешке јилбӱ— школдо
Сергей Аткунов 1957 јылдыҥ куран айыныҥ 30-чы кӱнинде чыккан. Адазыныҥ ийнизи Борис спортко кӱӱндӱ кижи болгон. Уулчактарды јурттыҥ ичинде јалаҥ јерде јарыштырып, кӱрештирип турар. Мында ла јииттер волейбол, футбол ойноор. Эмди угуп јӱрер болзо, ол 1950-1960 јылдарда алтай јурттарда спортко јилбӱ јаан болгон. Волейбол, футбол ойногоны, конекло, чанала јаҥылаганы керегинде јаан јаштулар эске алат. Алтайский крайдыҥ (бистиҥ область ол ӧйлӧрдӧ крайга кирген), марафон јарыжында турушкан Валерий Товаров ол ӧйлӧрдӧ Jаан-Jаламанда јуртаган. Кӱрештиҥ јайым кӱреш деген бӱдӱми керегинде Сергей Аткуновко эҥ баштап куучындаган кижи ол.
Jаан-Jаламанда баштамы ӱредӱлӱ школ болгон. Оны божодып, 5-чи класска Сергей Кӱпчегенниҥ школына барган. Jаан удабай бу јуртка олордыҥ билези кӧчӱп келген.
—Футбол, волейбол, кышкыда хоккей ойноорыс — деп, Сергей Юракаевич эске алат. — Конекты пыймага јаба буулап јыҥылайтаныс. Оноҥ ботинкалу конектор табылган. Бис Оҥдой аймакта ӧткӧн маргаандарда јаантайын туружатаныс. ¯ч карындаш Тобошевтер, Константин Манышев, Савелий Тепуков ло Савелий Байханов ло о. ӧ. уулчактар школдыҥ јарлу спортчылары болгон. Ол јылдарда Караколдыҥ школы конекло јыҥылаарында ады-чуузы чыгып туратан…
Сергей Аткуновтыҥ кӱреште кӧнӱ јолы Оҥдойдыҥ школына 9-чы класска ӱренип барарда башталган. Оныҥ баштапкы тазыктыраачызы Николай Васильевич Кулачев болгон. Самбоны секциязына кӧп уулчактар бичиткенин Сергей Юракаевич куучындайт. Оныҥ эҥ јуук нӧкӧри Андрей Тенгереков деген уул болгон. Кийнинде ол черӱге барып, «Динамо—Владивостокто» јолы ачылып, алтай уулдардаҥ ады-јолы ороон ичинде јарлалган баштапкы кижи.
Турушкан баштапкы јаан маргаанын ол каткырып эске алат. Бу 1974 јыл. Кӱрештиҥ Горно-Алтайскта ӧткӧн маргаандарына туружарга келген спортчылар ортодо Антон Мирзоян деген уул болгон. «Бу Арменияныҥ чемпионы» — деп, Н. В. Кулачев айткан эмтир. Уулчактар коркыбайт. Jе кӱреш башталарда, байагы «чемпион» 2 минуттыҥ бажынаҥ јыгылган. Каткы эмес каткы болгон, олорло кожо «чемпион» база каткырган, кокырчы јакшы уул болуп калган…

Институттыҥ ӱредӱчилерине јарбынганы
Школды божодып, Сергей Аткунов Александр Чернышовло кожо физкультураныҥ Омсктогы институдына кирерге барган. Jе аҥылу предметти ӱчке табыштырып, јарбынала, Саня нӧкӧриле кожо јанып ийген, Не јарбынган дезе, экзаменди табыштырган уулдарды ончозын ойноп алган, је олорго «беш» темдек, Сергейге «ӱчти» тургусканы ачымчылу болгон. ¯ренип артсын деерде, јаза мойногон.
Jанып келеле, Кӱпчегенниҥ школында тазыктыраачы болуп, бир јыл иштеген. Оныҥ ӱреткен уулчактарынаҥ Серемей Кунанаков областьтыҥ маргаандарында јеҥӱчил болуп чыккан. «Jайалталу уул болгон. Маргаанда штаны јыртыла да берерде, кӱрешти токтотпой тартышканы санаама кирет. «Сен бисти чачала барбаган болзоҥ, мен, айса болзо, телекейдиҥ чемпионы болор эдим» деп меге, оос изигенде, эмдиге айдынат»—деп, Сергей Юракаевич куучындайт.
1977 јылда Николай Кулачев Сергейди Барнаул јаар, иштеп, ондо кӱрешке тазыктырынарга ийген. Спортто до, јӱрӱмде де тазыктыраачылар ла нӧкӧрлӧр болгон Николай Васильевич Кулачевке, Валерий Андреевич Метелицага (СССР-дыҥ нерелӱ тазыктыраачызы), Владимир Архипович Новиковко (РСФСР-дыҥ нерелӱ тазыктыраачызы) быйанду јӱргенин Сергей Юракаевич айдат.

Эҥ «јеткерлӱ» черӱде
Черӱчил молјузын Сергей Аткунов Байконурда бӱдӱрген. «Мылтык-јепсел де берерин бӱдӱмјилебеген, кӱрек-лом тудунган эҥ јеткерлӱ, американдар јалтанган «стройбат» деген черӱде» — деп, ол каткырат.
Jиит уулга черӱ јӱрӱмниҥ база бир јаан школы болгон. Институтка кирерге ол мында турумкай белетенип баштаган: эртен тура кумакту чӧллӧ јӱгӱрип, тазыктырынап туратан. Оноҥ кинотеатрдыҥ залында спортзал тӧзӧгӧн. Черӱчилдер јадатан казармаларын, јердиҥ алдында ракеталардыҥ учужын башкарар јерди ле ракеталар учуп чыгатан шахталарды тудуп иштеген. Ак айаска ракеталар учуп чыкканын ол кӧп катап кӧргӧн.
Jарым јылдыҥ бажында айлына амыралтага келип барарда, Сергейди муҥдар тоолу солдаттарды јеткилдеген аш-курсактыҥ складыныҥ јаанына тургускан. «Ондо кандый курсак јок болгон деп айдар, бисти јакшы азыраган. Энем-адам мени, аштап јӱрген деп, посылкалар ийип турар. Мен та кайткам, ол курсактаҥ бойым посылка не ийбегем деп, эмдиге ачымчылу сананадым»—деп, Сергей Юракаевич айдат. Ол Виктор Садыков, Сергей Ялчин, Александр Санин деген алтай уулдарга черӱде јолугып, најылажып јӱрген. «Jерлеш» деген неме јаан учурлу болгон, бой-бойына јӧмӧжип, болужып јӱрери.

Самбоныҥ тергеебисте баштапкы школы
Черӱниҥ кийнинде Сергей Аткунов физкультураныҥ Омсктогы институдына ойто барып кирген. Ол ӧйлӧрдӧ мындый институттар ороондо ӱч-тӧрт лӧ кире болгон. Бу вузты ороондо ло телекейде ады јарлу кӧп спортчылар божоткон. Бистиҥ јарлу кӱрешчилерис Александр Манзыров, Альберт Толкочеков, Максим Ильдин мында ӱрнгендер. Сергей ӱренерге келерде, Мӧҥӱне Яйтаков, Артем Майчиков, Геннадий Туянин мында ӱренип турган.
Ӱредӱзин божодып, Алтайына јанып келеле, Сергей Аткунов Оҥдойдо ДЮСШ-ныҥ директоры болуп иштеген. 1985 јылда мында самбоныҥ республикада баштапкы школы ачылган. Аймактыҥ јааны болгон Александр Васильевич Илаков спорттыҥ ӧзӱмине јаан ајару эдип, спортчыларга јаантайын болужып туратан. Табынча јурттарда самбоныҥ секциялары, аймактыҥ тӧс јуртында волейболдыҥ, футболдыҥ ла спорттыҥ ӧскӧ дӧ бӱдӱмдери аайынча секциялар ачылган.
Себиниҥ боочызында СССР-дыҥ спорттыҥ биатлон бӱдӱми аайынча тӧс јери болгон. Илаков олорло куучындажып, Физкультураныҥ ла су-кадыкты орныктырар јазалды (ФОК) сурап алган. Jе экелген тудум толо эмес, тал-ортозын уурдап-тоноп салган неме болгон. Ичинде отурар да арга јок кӧҥдӧй лӧ соок бу јазалды аайлу-башту эдип јазаарга, Сергейдиҥ карындажы, оныҥ кийнинеҥ ДЮСШ-ныҥ директоры болуп иштеген Семен Юракаевич Аткунов тыҥ тартышкан. Ороондо јаҥ кубулган, акча-манат јок, бускалаҥ ӧйлӧр болгон. Эмди Н. В. Кулачевтиҥ адыла адалган бу тӧс јерде республикан јаан маргаандар ӧдӱп јат.
Сӧс келижерде, Аткуновтордыҥ билези республикага кӧп ады јарлу спортчылар берген. Jе олордоҥ эҥ атту-чуулузы—Сергей Юракаевичтиҥ уулы, телекейдиҥ тӧрт катап призеры, Россияныҥ тӧрт катап чемпионы, Европаныҥ ла Азияныҥ чемпионы болгон Аймерген Аткунов. «Мениҥ уулдарым Владимир ле Аймерген јаштаҥ ла ала спортзалга мениле кожо јӱрӱп баштаган —деп, Сергей Юракаевич куучындайт. —Аймерген оогошто спорттыҥ башка-башка бӱдӱмдериле јилбиркеп ле бойын ченеп, је 5-чи класстаҥ ала самбодо кӧнӱ иштеп баштаган.

Баатырлардыҥ таскадаачызы
Сергей Юракаевичтиҥ ӱреткен-таскаткан ӱренчиктериниҥ тоозында телекейде ле ороондо ады-чуузы чыккан спортчылар Берден Еликов, Эмил Константинов, Артем Кубеков, Виталий Уин, Эркей Темеев ле кӧп ӧскӧлӧри де. Эне-адалар уулчактарын оныҥ Горно-Алтайсктагы «Алып» деген спортзалына оогошто ло јединип экелет. «Бис Роман Чичиновло, коллегабыс, ӱренчигис болгон Эзен Семендеевле канча јылдарга кожо иштеп јадыс. База Артур Конунов ло јиит тазыктыраачы Амыр Ептеев иштейт —деп, Сергей Юракаевич айдат. — Алтай Республиканыҥ кӱрешчилери миллион эл-јонду калалардыҥ спортчыларын јеҥип турганы—оморкодулу. Мен сананзам, артисттер ле спортчылар калыгыныҥ адын корыган, тоомјызын кӧдӱрген улус. Кажы ла јыл бистиҥ самбисттер телекейлик кемдӱ маргаандарда туружат. Аҥчы Самтаев 1988 јылда Сеулда ӧткӧн Олимпий ойындарда туружатан кижи болгон. Jе ол ӧйдӧ политика кирижип, Азербайджанныҥ спортты башкарган улузыныҥ ороонныҥ партийный башчыларына бир телефон согужы оныҥ јолын буудактаган. Jе бу кижи бистиҥ талисман-эрјинебис болуп артканча. СССР-дыҥ ла Россияныҥ нерелӱ тазыктыраачылары Мадий Каланаков, Александр Манзыров, Мӧҥӱне Яйтаков, Владимир Модоров—бистиҥ оморкодубыс. Алтай спортчылардыҥ кӧдӱрип чыккан кемјӱзин тӱжӱрбей, оноҥ бийик кӧдӱрип апарар керек».

Jалтанбас болор керек
Сергей Юракаевич—телекейлик кемдӱ маргаандарды јаргылаар баштапкы алтай ла республикада баштапкы экстра-класс јаргычы. Бу ижи керегинде сураарымда, ол: «Jаргычы болгон кижи недеҥ де коркыбас, бойыныҥ шӱӱлтезин айдарынаҥ јалтанбас учурлу» —деп айткан.
Сергей Юракаевичтиҥ иштеер чыдал-аргазы эмди де кӧп. Ол эш-барааны Людмила Садаевнага («мен, маргаандар деп, канча кӱндерге јол-јорыкта јӱргемде, балдарды чыдадып, јаантайын оҥдоп, јӧмӧп јӱрген кижи»), тӧрӧӧн-тууган улузына, кӧп тоолу нӧкӧрлӧрине быйанду јӱргенин айдат. База ӧскӧн-чыккан, алкыш-быйанын берген Алтайына.
«Jаман неме сананбас керек. Улуска ачык-јарык кӱӱндӱ јӱрер, ичкери кӧрӱп, эртенге, эзенде јылга амадулар тургузып, ого једерге иштеер. Jӱк турумкай улуска једим келип јат» — деп, ол айдат. «Алтайдыҥ Чолмоны» газет Сергей Юракаевичти алтын боочыга чыккан 60 јажыла уткып, су-кадык ла ырыс кӱӱнзейт.

Светлана Кыдыева

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина