Алтайдын Чолмоны

Алтайдыҥ тоомјылу билимчизи

15.09.2017

Такаа јылдыҥ сыгын айыныҥ 7-чи кӱнинде баш билим ишчи, филология билимдердиҥ кандидады М. Демчинованыҥ 60 јажына учурлалган С. С. Суразаковтыҥ адыла адалган алтаистиканыҥ билим-шиҥжӱлик институдыныҥ Билим Совединиҥ элбедилген јууны ӧтти. Jуунда Мира Айлчыновнаныҥ «Эмдиги алтай фольклористиканыҥ учурлу сурактары» (2017) деген алтай ла орус тилдерле белетеген бичимелдериниҥ јуунтызыла таныштыру болды.

Быјыл јаан изӱ айдыҥ 15-чи кӱнинде алтай калыктыҥ ады јарлу эпшизи, фольклорчы Мира Айлчыновна Демчинованыҥ учурлу алтын јажы кирди. Мира Айлчыновна С. С. Суразаковтыҥ адыла адалган алтаистиканыҥ билим-шиҥжӱлик институдына баштап ла иштеп келгенинеҥ бери одус алты јыл ӧтти. Бу ӧйдиҥ туркунына кайра кӧрӱп эске алынар, шиҥжӱчиниҥ калас јӱрӱм јӱрбедим деп айткадый јозокту јӱрӱми, фотојуруктар, јӱстеҥ ажыра шиҥжӱ бичимелдер, тургускан јаан јуунтылар, калык-јон ортодо билимдик билгирди элбеде јайып, таркадарына ууламјыланган иштер болуп элестелип кӧрӱнип келет.
Институтка озо ло баштап Мира Айлчыновна кичӱ билим ишчиниҥ ижин бӱдӱрген. Ол тушта фольклордыҥ секторында иштеген В. И. Эдоков, С. М. Каташев ло оноҥ до ӧскӧ ченемели јаан билимчилер јиит ишчиге «билимдик бозогоны» алтаарга јаан јӧмӧлтӧзин јетирген ле ченемелиле ӱлешкен. Мира Айлчыновна Владимир Иванович Эдоковло кожо иштеген ӧйлӧрди јылу сӧстӧрлӧ эске алынат: «Владимир Иванович мени кажы ла јӱрӱмдик учуралды лаптап шӱӱп, айлаткыштап сананып, корондуларын кокурга кӧчӱрерге, сӱӱнчилӱлерин јылу сананып алып јӱрерге ӱреткен ошкош. Ол меге андый айалгалар керегинде чылазынду эрмек-куучын айтпаган, ӱредиркебеген… Jе мен оныҥ эки-јаҥыс ла айтканын кичеенип угатам, меге оныҥ јанында јӱрерге кандый да эптӱ ле јайым болгон. Билимниҥ јолына келеле, орустап бичип болбостыҥ бажында канча-кире шыралаганым база бар эмей. Jе бу да учуралдарда меге Владимир Иванович бир де кысканыш јогынаҥ бойыныҥ ӧйин берип, коштой отургызып, орус тилдиҥ эрмектерин эптӱ эдип улаштыра бичиириниҥ марын јартап ла кӧргӱзип туратан. Мындый учуралдар мени улусты тоорына, олордыҥ кӱч айалгаларда болгонын оҥдоорына, карамдаш јогынаҥ болужып јӱрерине ӱреткен».
Шиҥжӱчи эҥ баштапкы бичимелдерин алтай куулгазынду чӧрчӧктӧргӧ учурлаган. Онойып Мира Айлчыновна 1985 јылда Москвада А. М. Горькийдиҥ адыла адалган Телекейлик литературалардыҥ институдыныҥ аспирантуразына ӱренерге барган. Аспирантурага барган соҥында оныҥ ширтейтен-шиҥдейтен ижи алтай куулгазынду чӧрчӧктӧрлӧ колбулу болуп калган. Ӱстинеҥ ары Мира Айлчыновна ороонныҥ тоомјылу ла билгири бийик деген шиҥжӱчизине табарыжып, оныҥ ӱренчиги боло берген. Ол Арасейдиҥ Билим Академиязыныҥ член-корреспонденти, филология билимдердиҥ докторы, профессор Виктор Михайлович Гацак деп ады-чуузы чыккан фольклорчы болгон. В. М. Гацактыҥ аспиранты болгон шиҥжӱчилер бийик билгир аларында алаҥзу болбойтон, оныҥ ады-јолын тӱжӱрбей тудары—эҥ учурлу ла карулу керек деп чотолотон. Бу ла ӧйдӧҥ ала Мира Айлчыновна алтай кӱӱлгазынду чӧрчӧктӧрдиҥ бӱдӱм-жанрларын, тилин, чӱмделген эп-аргаларын, марын тереҥжиде ширтегеп баштаган.
Аспирантураныҥ ӱредӱзин јеҥӱлӱ божодып, Мира Айлчыновна филология билимдердиҥ кандидады деп билимдик ат-чууны алатан диссертациязын 1990 јылда кӱчӱрген айдыҥ 20-чи кӱнинде једимдӱ корыган. Бу тӧзӧмӧлдӱ ӧткӱрилген иштиҥ турултазы XXI чактыҥ бажында элбеде јарлалган. М. А. Демчинова куулгазын кептӱ алтай чӧрчӧктӧрдиҥ сюжеттерин кӧп тоолу калыктардыҥ чӧрчӧктӧриниҥ кӧргӱсмелериле (указательдериле) тӱҥдештириип шиҥдеген. Мында Аарне-Томпсонныҥ, Эберхард-Боратавтыҥ, Г. У. Эргистиҥ кӧргӱсмелерине кирген (турк, славян калыктардыҥ ла якуттардыҥ чӧрчӧк сюжеттерине ле Тӱштӱк Сибирдиҥ тӱрк тилдӱ албатыларыныҥ хакас, шор, тыва) кӧп тоолу материалдарына тайанып, тӱҥдештирӱ иш бийик кеминде ӧткӧн.
Мира Айлчыновна 1990 јылдан ала С. С. Суразаковтыҥ адыла адалган алтаистиканыҥ билим-шиҥжӱлик институдына баш билим ишчи болуп иштеп баштаган. Соҥында ӧйлӧрдӧ тӧс ижиле коштой 1995-2000 јылдарда ол В. К. Плакастыҥ адыла адалган республикан гимназияда алтай филологияныҥ кафедразын башкарган. 1997 јылдаҥ ала 2002 јылга јетире, оноҥ 2007 јылдаҥ ала 2012 јылга јетире тӧрӧл институдында фольклордыҥ секторын башкарган. Тургуза ӧйдӧ баш билим ишчи болуп иштейт.
Мира Айлчыновна иштеп келген ӧйдӧ институтгыҥ ишчилериниҥ, анчадала ла фольклористтердиҥ эҥ каруулу ла амадап иштеген ижи – ол калыктыҥ оос чӱмдемелин тӱрген-тӱкей јуунадып, кӧмзӧни толтырары болгон. Мира Айлчыновна институттыҥ кӧмзӧзине сӱреен кӧп материал јууп, тизимдеп табыштырганын бис оныҥ бойыныҥ колыла бичип салган колбичимелдеринеҥ, аудио ло видеоаппаратурага бичидип, јастыразы јогынан чазынга кӧчӱре бичип салганынаҥ (расшифровкаларынаҥ) кӧрӧдис. Билимчи алтай калык бойыныҥ ады-јолын, этностык кӧдӱримјизин, тилин, адын, јӱрӱминиҥ бӱдӱм-кеберин, кылык-јаҥныҥ јаҥжыккан ээжилери ле јаҥжыгуларын чеберлеп алган эҥ учурлу тӱӱкилик-культуралык тӧзӧгӧлӧрдиҥ бирӱзи калыктыҥ оос чӱмдделгези болгонын бажынаҥ ала оҥдоп, бу јаан учурлу ишти эмдиде эрчимдӱ апарып јатканы оныҥ кылык-јаҥы тӧзӧӧндӱ ле турумкай, чыдамкай болгонын кӧргӱзип јат.
Онойып, «Тар эжикке батпас, тай ат кӧдӱрип болбос» иштиҥ турулталарын кӧрзӧбис, ол— «Алтай чӧрчӧктӧр» (1993), «Алтайская волшебная сказка» (2003), «Соојыҥдар ла кеп-куучындар» (2007), «Алтай баатырлар. XIV том» (2008), «Алтай калыктыҥ кожоҥдоры» (2010). Орус тилге кӧчӱриштӱ чыккан бичиктер: «Чалгануг щӧрщӧктӧр. Чалканские сказки» (2014), «Алтай чӧрчӧктӧр. Алтайские народные сказки» (2016), «Н. К. Ялатовтыҥ фольклорлык чӱмдемелдери. Фольклорные произведения Н. К. Ялатова» (2017).
ХХ чактыҥ учкары фольклорчылардыҥ алдында турган каруулу иштердиҥ бирӱзи – ол документтерле чыдулалган академ ишти тӧзӧӧри болгон. Билимде ле культурада баштапкы јерге экспедицияларды ӧткӱрери, текстологияныҥ, билим кӧчӱриштиҥ сурактары ла јартамалдары тӧс јерге тургузылган. «Тӱштӱк Сибирьдиҥ ле Ыраак Кӱнчыгыштыҥ калыктарыныҥ фольклорлык кереестери» деген 60 томноҥ ажык академ тизӱзиниҥ ижине туружарга алтай фольклорчыларга ол тизӱни белетейтен ээжилер аайынча јаҥыдаҥ јуунадыш иш баштаар керек болгон. Мындый тӧзӧмӧлдӱ ишти башкарган улустардыҥ тоозында филология билимниҥ докторы З. С. Казагачева турган. Кӧп јылдар туркунына ӧткӧн экспедициялардыҥ, текстологиялык иштиҥ ле теоретикалык табынтылардыҥ шылтузында ак јарыкка «Алтай кай чӧрчӧктӧр» (1997), «Алтай калыктыҥ чӧрчӧктӧри» (2002) ле «Алтай кеп-куучындар ла соојыҥдар» (2011) деп бичиктер чыккан.
²рӧ айдылган академ тизӱниҥ «Алтай калыктыҥ кожоҥдоры» деп томын белетеер иште Мира Айлчыновна база эрчимдӱ ле једимдӱ шиҥжӱ ӧткӱрген. Ол ончо Алтайдыҥ аймактарыла јоруктап алтай кожоҥдордыҥ бӱдӱринти учуры аайынча башка-башка бӱдӱмдерин – јаҥар кожоҥ, кӧр кожоҥ, сӧгӱш кожоҥ, сарын, такпак, тандыр, узун кожоҥ, кыска кожоҥ, табыскак кожоҥ, алкыш кожоҥ – јууп, тизимдеп, колбичимелге кӧчӱрер ишти (расшифровка) сӱреен шыраҥкайланып бӱдӱрген. Академ билимниҥ некелтелериле болзо, кӧчӱре бичиир тушта бу учуралда кожоҥчыныҥ кажы ла сӧзин бир кичинек кыйбай, ончозын ајаруга алып, кичееп бичиир керек болгон. Ӱстинеҥ ары јарт эмес сӧстӧрди ла орус тилге кӧчӱрилген сӧстӧрдиҥ учурын јартайтан, орус тилге кӧчӱрилбеген сӧстӧрдиҥ сӧзлиги, кӧргӱсмелер тургузатан база јаан иш эдер керек болгон. Анайда ок, бу томдо алтай калыктыҥ кожоҥдорын орус тилге кӧчӱрери јанынаҥ сӱреен уур ла карулу иш база турган. Алтай кожоҥдорды билим јанынаҥ шиҥдеери, ту качан ундылып калган сӧстӧрдиҥ учурын таап, алтай кижиниҥ кӧрӱмин ле сагыжын чике оҥдоп, ӱлгерлик јолдыктарды орус тилге кӧчӱретени јеҥил эмес. Мира Айлчыновна алтай кожоҥдордыҥ аҥылузын сезип, су-алтай бӱдӱмиле кӧчӱрип салган ла оныҥ алдында тургузылган бастыра бар амадуларды јеҥӱлӱ бӱдӱрген деп айдарыс.
Билим ижиле коштой Мира Айлчыновна школдыҥ ижинде база эрчимдӱ турушкан. Ол ӧскӧ билимчилерле, онойдо ок ӱредӱчилерле кожо алтай литературала кӧп ӱренер бичиктер ле хрестоматиелер тургускан. Темдектезе: Алтай литература. Учебник-хрестоматия. 5 кл. / З.С. Казагачева, М.А. Толбина (Демчинова) (1998), Кӱмӱш тамчылар (Жемчужные капели). Книга для внеклассного чтения. 5 кл. / М.А. Толбина (Демчинова), С.Ш. Катынова (2001), Алтай литература. Учебник-хрестоматия. 5 кл. / З.С. Казагачева, М.А. Толбина (Демчинова) (2009), Алтай литература. Учебник-хрестоматия. 5 кл. / М.А. Демчинова, Э.М. Кокпоева, Н.К. Табылгинова (2013), Алтай литератураны ӱредерине болушту методикалык ууламјылар (Методические рекомендации по изучению алтайской литературы). 5 кл. / М.А. Демчинова, Э.М. Кокпоева. Ред. С.В. Абысова (2014), Алтай литература. Учебник-хрестоматия. 5 кл. / М.А. Демчинова, Э.М. Кокпоева, Н.К. Табылгинова (2016), Учебник. Алтай литература. 5 класс. Электронное издание (2016).
Институтта кожо иштеп турган улузы Мира Айлчыновнаны тооп ло байлап јӱрет. Алтай эпшилердиҥ тем алатан тоомјылу кижизи деп айтсам, јастыра болбос. Мира Айлчыновнаны эмди алтай калыгыстыҥ оос чӱмдемелдерин, айлаткыш сӧзин келер ӱйелерге чечен тилиле, коо кожоҥыла, кӧнӱ, эптӱ јараш куучыныла бойы да айдып берер аргалу.
Тӧрӧл институдыныҥ ӧмӧлиги Мира Айлыновнаны чыккан кӱниле, толгон байлу јажыла изӱ уткып, мынаҥ ары ижинде јаан-јаан једимдер, су-кадык ла ырыс-кежик кӱӱнзейт.
Jӱрӱмниҥ јолы чике улалып,
Эмди де јаан ажулар ажыгар.
Алтай јеристеҥ курчулу болуп,
Калыгыстыҥ алкыжын алып,
Эмди де кӧп једимдерге једигер.
Алтайыстыҥ ару сындары
Арка-сыныгарды јеҥилтсин.
Аржан-кутук суулары
Арга чак кошсын.
Бала-баркагар ырысту јӱрзин,
Тазыл-тамыраар ӱзӱлбей
Jер-телекейди ӧдӱп чыксын!

А. Конунов,
С. С. Суразаковтыҥ адыла адалган алтаистиканыҥ
билим-шиҥжӱлик институдыныҥ
фольклор билим-жиҥжӱлик группазыныҥ башкараачызы