Алтайдын Чолмоны

Государство кезедӱлерди тыҥыдар учурлу

19.09.2017

Россия Федерацияныҥ ла Алтай Республиканыҥ Кызыл бичиктерине кийдирилген ӧзӱмдерди јербойында чеберлеери, аҥ-кушты чеберлеери чылап ок, кӱнниҥ курч сурактарыныҥ бирӱзи болуп јат. Кызыл бичиктерге кийдирилген аҥ-кушты ла ӧзӱмдерди корыырына ла чеберлеерине учурлай бу јуукта республикан башкаруда јуун ӧдӧрдӧ, «Россияныҥ ФСБ-зыныҥ Алтай Республика аайынча пограничный башкартузы» деген ФГКУ-ныҥ јааны А. В. КАЙГОРОДОВ андый ӧзӱмдерди чеберлеериле колбулу курч сурактар јанынаҥ јетирӱ эткен болгон. Бӱгӱн оныҥ јетирӱзин газетте јарлап турус:

—Ас туштап турган, јоголордыҥ бери јанында ла Кызыл бичиктерге кийдирилген ӧзӱмдерди корыыры Алтай Республиканыҥ гран-кыйуга јуук јерлеринде курч сурак болуп артканча. Текши алза, республиканыҥ јеринде эки муҥнаҥ кӧп бӱдӱм ӧзӱмдер ӧзӧт. Олордыҥ кезиги бистиҥ ороондо, гран да ары јанында эмдер белетеерге фармацевт промышленностьто тузаланылат. Рынокто анчада ла «Алтын тазылга» (Родиоларозовая) суруу јаан. Бу талайдыҥ кеминеҥ 1800-3200 метр бийиктей јерлерде, сууларды јакалай, кайа-таштарда ӧзӱп турган ӧзӱм. Оны искусственный эп-аргала ӧскӱрери кӱчке келижет.
Ол ӧзӱмге суруу јаан болгон учун, келер де ӧйдӧ оны улус казары улалары јарт. Jе андый казыш ӧйинеҥ ӧткӱре элбеде ӧткӱрилип турарда, ол ӧзӱмниҥ тоозы да, ӧзӱп турган јерлери де там ла там астайт. Кыскарта айтса, экология јанынаҥ јаан чочыдулу айалга тӧзӧлгӧн. Керектиҥ аайы бӱгӱнгидий ле кеминде барза, ол ӧзӱм келер јуук ӧйдӧ јоголордоҥ до айабас деген јаан чочыду бар.
Тургуза ӧйдӧ бу тазылды казып алары керек дезе промышленный кемине јеткен. Jасактыҥ ээжи-некелтелерин бузып, ол тазылды касканынаҥ алып турган кирелтениҥ кеми миллиондор салковой. Мынайып государствого ондор тоолу миллион салковойдыҥ чыгымы эдилет. Пограничниктер 2016 јылда улустаҥ ээжи-некелтелерди бузып казып алган ла транспортло апарып јаткан 4515 килограмм «Алтын тазылды» айрып алган, быјыл—1237 килограмм. Ээжи-некелтелерди бускан улус каруузына Россия Федерацияныҥ КоАП-ыныҥ 8.35 тизими аайынча тургузылат. Jе административный каруузына јӱк ле тазылды каскан улус (исполнительдер) тургузылып јат, андый ишти дезе кӧбизинде ӧскӧ јерлердиҥ тербезен, јаантайын јадатан јери јок улус бӱдӱрет. РФ-тыҥ КоАП-ында соучастиениҥ институды јок болгон учун, бу ишти тӧзӧгӧн, ӧдӱштирӱлер эткен ле ӧскӧ дӧ улус каруузына тургузылбай, тууразында артып калат. Бистиҥ шӱӱлтебисле, Россия Федерацияныҥ јасакчы органыныҥ алдына РФ-тыҥ КоАП-ына мынайып тууразында артып турган улусты база каруузына тургузары керегинде ээжи кийдирер керек.
Куран айдыҥ 9-чы кӱнинде Барнаул каланыҥ кижизи В. В. Ульянов аайынча јаргылык керек учына јетти. Бу керектиҥ тӱӱкизи 2016 јылдыҥ ӱлӱрген айында башталган: 2016 јылдыҥ куран айында бу кижинеҥ текши бескези 2064 килограмм кургадып салган «Алтын тазылды» айрып алган болгон. 2016 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 20-чи кӱнинде Барнаулдыҥ Индустриальный районыныҥ јӧптӧштиреечи јаргычызы дезе В. В. Ульянов аайынча административный јасакбузыштыҥ керегин токтодып, 91 сумал «Алтын тазылды» бу кижиге кайра јандырзын деп јӧп чыгарган болгон.
В. В. Ульянов чындап та бурулу болгонын керелеп турган материалдарды шылучылар текшилей јууган соҥында, беш јаргыны ойноп алгандар. Ол тоодо обжалованиениҥ ӧйин орныктырары, јаргыныҥ бу кижи аайынча административный керекти токтодоры керегинде јӧбин токтодоры јанынаҥ. 2017 јылдыҥ кӱӱк айыныҥ 4-чи кӱнинде Барнаулдыҥ Индустриальный районыныҥ јаргычызы В. В. Ульянов административный јасакбузыш эткен деп јӧп чыгарган—бу кижиге 2500 салковойдыҥ штрафы салылган, «Алтын тазыл» конфисковать эдилген.
Россия Федерацияныҥ Уголовный кодексиниҥ 259-чы тизиминде (Россия Федерацияныҥ Кызыл бичигине кийдирилген организмдердиҥ јерлерин јоголтконы ол организмдер јоголорына экелгени) «популяций» деген сӧсти «популяция» (бир тооло) деген сӧслӧ солыыр керек деп шӱӱлте эдедис.
Алтай Республиканыҥ Башкарузыныҥ 2006 јылдыҥ јаҥар айыныҥ 5-чи кӱнинде јӧптӧлгӧн «Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигин такып кепке базары керегинде» 283-чи таҥмалу јӧбиле «Кызыл щетка» (Родиолачетырехнадрезная), «Кызыл тазыл» (Копеечник чайный), «Маралий корень» (Левзейсафлоровидный) Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине кийдирилген. Алтай Республиканыҥ 2015 јылдыҥ кӱчӱрген айыныҥ 10-чы кӱнинде јарадылган «Алтай Республикада административный јасакбузыштар керегинде» 69-РЗ таҥмалу јасагыныҥ 15-чи тизимиле болзо, Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине кийдирилген, ас туштап турган ла јоголордыҥ бери јанында тындуларды ла ӧзӱмдерди јоголтконы учун административный каруузына тургузар керек.
Пограничный башкартуныҥ ишчилери јылдыҥ ла јасактыҥ ээжи-некелтелерине келишпес ӧдӱштирӱдеҥ республикан Кызыл бичикке кийдирилген 4000 килограммнаҥ ас эмес ӧзӱмдерди айрып алат. Темдектезе, 2017 јылда андый ӧдӱштирӱдеҥ 408 килограмм «Кызыл щетканы», 1816 килограмм «Маралий кореньди», 1280 килограмм «Кызыл тазылды» айрып алган.
1995 јылда кандык айдыҥ 3-чи кӱнинде јарадылган «Jеткер болдыртпазыныҥ федерал службазы керегинде» 40-ФЗ таҥмалу федерал јасактыҥ 11.1 тизимиле болзо, пограничный иштиҥ ууламјыларыныҥ бирӱзи Россия Федерацияныҥ экономикалык ла ӧскӧ дӧ јилбӱлерин гран-кыйуныҥ јанында јерлерде корыыры болуп јат. Jе јасактыҥ 51-чи тизимиле, пограничный башкарту (управление) Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине кийдирилген, ас туштап турган ла јоголордыҥ бери јанында тындуларды ла ӧзӱмдерди јоголткон административный јасакбузыштыҥ керегин кӧрӧр лӧ протоколдор тургузар чыдулу органдардыҥ тоозына кийдирилбеген. Бистиҥ шӱӱлтебисле, пограничный башкартуны шак андый иш-керектер ӧткӱрер чыдулу органдардыҥ тооломына кийдирген болзо, онызы сӱрекей јарамыкту ла јаҥыс ла тузазын јетирер эди.
Государственный ар-јӧӧжӧни башкарары аайынча федерал агентствоныҥ Алтай Республикадагы тергеелик башкартузыныҥ јетирӱзиле, јаргыныҥ јӧби аайынча конфисковать эдилген тазылды Россияныҥ Алтай Республика аайынча УФССП-зы ого табыштырат. Конфисковать эдилген јӧӧжӧни государствоныҥ ар-јӧӧжӧзине кӧчӱрери Росимуществоло токтодылган. Керектиҥ аайы 2012 јылдыҥ кӱчӱрген айынаҥ бери мынайда болуп калган—конфисковать эдилген ол ло «Кызыл тазылды» јоголтып саладылар. Бистиҥ шӱӱлтебисле, керектиҥ аайы мынайда болуп калганы јастыра керек. Россия Федерацияныҥ ла Алтай Республиканыҥ Кызыл бичиктерине кийдирилген ле браконьерлердеҥ айрып алган ӧзӱмдерди, фармацевт промышленностько керектӱ баалу-чуулу сырье-байлыкты, государствоныҥ јӧӧжӧзине (кирелтезине) кийдирер керек.
Кызыл бичиктерге кийдирилген аҥ-кушты, ӧзӱмдерди ӧлтӱргени, казып јоголтконы учун административный кезедӱлер сӱрекей јымжак. Браконьер улуска ол чычамча штрафтар не де эмес—олордыҥ ӧдӱштирӱзинде миллиондор салковой акча. Кезедӱни катуландырбаганча, текши айалга јакшы јанындӧӧн качан да кубулбас. Мынайып ла керексинбей отурзаас, Кызыл бичиктерге кийдирилген ӧзӱмдер, государство јанынаҥ чокым алтам эдилбегенинеҥ улам, јуук ӧйлӧрдӧ јоголып та калардаҥ айабас.

А. СУЛУКОВ белетеген