Алтайдын Чолмоны

Актуга корогон улустыҥ аттары ундылбаган…

26.09.2017

     Быјылгы ӱлӱрген айдыҥ 11-чи кӱнинде Россияда политический репрессияларда актуга корогондордыҥ карыкчалду 80 јылдыгы темдектелип јат.

Бу тоо ороонныҥ тӱӱкизинде кара јолдыктардый темдектелип, канча албатыныҥ салымына салтарын јетирген. Тӱӱкичилердиҥ айтканыла болзо, политикалык репрессиялар 1920 јылдардыҥ бажында башталып, 1950 јылдардыҥ башталганында токтогон. Иосиф Сталинниҥ режим-башкарту ӧйинде контрреволюцион ууламјылу кӧрӱм-шӱӱлтелӱ болгон ло государствоныҥ система-бӱдӱмине удура болгон деп актуга јаргылаткан ла корогон улустыҥ текши тоозы бистиҥ ороондо 12 миллионго јеткен. Бу улус этпеген керектери учун тӱрмеледер, ӧлтӱртер деп јаргылаткан. Олордыҥ кӧбизиниҥ бурузы актуга чыгарылбаган.
Анчада ла «массовый» деп адаткан ла миллиондор албаты корогон деп 1937-1938 јылдарды адайдылар. Бу јылдарды тӱӱкичилер «Большой террор» деп адап салгандар. Кийнинде јылдарда тӱӱки шиҥжӱчилердиҥ темдектегениле, бастыразына јуук корогон улустыҥ документтери Сталинниҥ бойыныҥ колы ажыра барган ла кажы ла приговор-јӧптиҥ учында колды ол бойы салган.
Бистиҥ де тергеебис бу каршулу керектеҥ туура калбаган. Туулу Алтай ороонныҥ тӧс јеринеҥ ыраак болгонынаҥ, гран-кыйуларга јуук болгонынаҥ ла национальный тергее болгонынаҥ улам бу сурактар сӱрекей курч турган. 1930 јылдарда Совет јаҥ туулардыҥ ортозында јаткан албатыныҥ јӱрӱмине чокым киргелек ӧйдӧ, мындый геополитикалык айалгада бастыразына јуук алтайлар ӧштӱлерге тӱҥейлеш болгон. Орус тилди јазап билбес алтайлар кобы-јиктер јаар качкан да болзо, је Совет јаҥга удура иштеп турган деп, Монголия ажыра јопондорго јӧмӧжип турган деп јаргыладып, кӧп улус тегиндӱ корогон, ӧлтӱрткен.
Кӧп улус удурлажарга јеткелекте, актанарга јеткелекте, олорды туткан јеринде ле аткылап койотон. Ондый учуралдар керегинде куучындар алтай јурттарда эмдигенче бар. Ундылбаган. Айдуга барган улусты база кичеегилебейтен. Соок ло чыкту подвалдарда, аттардыҥ сарайларында (конюшняларында) кондырып, торолодып, айдаткан јерине јетиретендер. Олордыҥ су-кадыгы керегинде кем де сананбаган ла санааркабаган. Кӧп улус бу кату айалгада чыдажып болбой, јолдордо божоп то калатан. Андый улустыҥ сӧӧктӧрин бир де байлабай, бир ле јерге барчактай јууп салгылайтан.
Jаҥныҥ ла албатыныҥ ӧштӱлери деп адаткан улусты кем де кичеебеген. Кӧп албаты бурузы јогынаҥ корогон ло айыл-јуртына кайра јанып болбогон. Jуулган да јери јарты јок јылыйган.
Репрессияларга СССР-дыҥ бастыра толыктарында јуртаган албаты-јон табарткан. Мында нация-угы, кажы јердиҥ кижизи болгоны бир де учурын ойнобогон. Бӱткӱл онјылдыктар туркунына бурузы јогынаҥ корогон улустыҥ тӧрӧӧн-тууганы бу керек аайынча куучын айдарга коркып, јажытта тудатан. 1989 јылда Горно-Алтайскта маала ажын чеберлеер јер јазаарга јер казып турган ишчилер кӧп улустыҥ сӧӧги јуулган јерге учураган. Прокуратураныҥ јетиргениле болзо, бу улус репрессия ӧйинде ӧлтӱрткен улустыҥ сӧӧги. Бу јерде бастыра аймактардаҥ айдаткан «јаҥныҥ ла албатыныҥ» ӧштӱлери ӧлтӱрткен. Бистиҥ республикада мындый јерлер сӱреен кӧп. Оҥдойдо до, Кан-Оозында да, арткан да аймактарда.
Сталинниҥ режим-башкартузынаҥ корогон албатыныҥ салымын ойто такып орныктырар арга јок. Jе 1991 јылдыҥ ӱлӱрген айында Россияда репрессияда актуга корогон улустыҥ чындык адын орныктырар деп јасак чыкканыла колбой, тӱӱкиде бу кара ла каршулу керекти ачыгынчы айдып баштагандар. Бурузы јок улустыҥ аттары адалып, олордыҥ тап-эриктери бурылган. Тӱӱкичилер, тӱӱки шиҥжӱчилер архивтерде документтерле таныжып, «јажытту» деген папкаларды ак-јарыкка чыгарып, чынды айдып баштагандар.
Алтай Республиканыҥ прокуратуразыныҥ ишчилери 1994 јылдаҥ ала 2002 јылга јетире корогон јерлештеристиҥ уголовный керектерин шиҥдеп, озо ло баштап 1055 кижиниҥ чындык ады-чуузын орныктырган. Бӱгӱнги кӱнде бу јетирӱлер, документтер аайынча репрессияныҥ каршузына алдырткан улустыҥ јӱрӱми керегинде «Эземниҥ бичиги» деп адалган ӱч том бичик чыгарылган. Jе бу да јетирӱлер толо эмес деп айдар керек.
Ол каршулу јылдарда корогон кӧп алтай улустыҥ јӱрӱми айдылбай, ундылып калган. Кӧп алтайлар соок тӱрмелерде божогон. Кӧбизи бурузы јогынаҥ ӧлтӱрткен.
Эмди тӱӱкиге бурылып, ол улусты эске алар ӧй келген. Оныҥ учун политикалык репрессиялардыҥ 80 јылдыгыла колбой куучынды улалтарыс.

А. МАЙМАНОВА