Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

Тергеелер ортодо колбулардыҥ тӧзӧлгӧзи бар

26.09.2017

     Сыгын айдыҥ 22-чи кӱнинде Горно-Алтайсктыҥ П. В. Кучияктыҥ адыла адалган национальный драмтеатрында экспортный товарлардыҥ албатылар ортодогы баштапкы «Алтай Республика, Россия—Синьцзян-Уйгурский автономный район, КНР» деп адалган кӧрӱзиниҥ ачылтазы ӧтти.

Кӧрӱниҥ ачылтазында Алтай Республиканыҥ экономиканыҥ ӧзӱми ле туризм аайынча министри Светлана Буйдышева, Синьцзян-Уйгурский автономный районныҥ Алтай округыныҥ коммерция аайынча башкартузыныҥ јааны Эрболат Байхадам, АР-дыҥ Саду-промышленный палатазыныҥ јааны Эжер Челоков ло ӧскӧ дӧ улус турушкан. Кӧрӱниҥ тӧзӧӧчилери бистиҥ республиканыҥ экономиканыҥ ӧзӱми ле туризм аайынча министерствозы, Саду-промышленный палатазы, ӧрӧ адалган автономный округтыҥ коммерция аайынча департаменти. Кӧрӱниҥ ачылтазыныҥ башталганында айдылганыла, бу кӧрӱ Россия ла Китай ортодо најылыкты, бистиҥ республика ла Синьцзян-Уйгурский автономный район ортодо саду колбуларды тыҥыдар амадула ӧткӱрилип јат.
—Республиканыҥ башкарузыныҥ ла экономиканыҥ ӧзӱми ле туризм аайынча министерствоныҥ адынаҥ кӧрӱниҥ туружаачыларын акту кӱӱнимнеҥ уткып турум. Бистиҥ тергееде мындый кӧрӱ баштапкы катап ӧткӱрилип јат. Оны ӧткӱреринде эрчимдӱ турушканы, јаан камаанын јетиргени учун Синьцзян-Уйгурский автономный районноҥ бистиҥ кӱндӱлӱ айылчыларга быйан айдып турус. Россия ла Китай јуук партнерлор болуп јат. Алтай Республика ла Синьцзян-Уйгурский автономный район бойыныҥ географический айалгазыла Россияныҥ тӱштӱк талазы ла Китай ортодо колбулардыҥ бӧлӱги болуп јат. Бис одоштой јаткан ороонло колбуларды јаантайын бийик баалаганыс ла баалап јадыс. Тургуза ӧйдӧ Алтай Республиканыҥ тыш садузыныҥ кеминиҥ ӱчтеҥ кӧп бӧлӱги Китайга келижет. Горно-Алтайсктыҥ государственный университеди ле Китайдыҥ Албаты Республиказыныҥ ӱредӱлик учреждениелери ортодо гуманитар колбулар тӧзӧлгӧн. Ол колбулар ажыра студенттердиҥ, профессорско-преподавательский составтыҥ, вуз-партнерлордыҥ ишчилериниҥ академический мобильнози аайынча программалар иштейт. Бу колбулар 2003 јылдаҥ ала иштеп турган ла Jаан Алтайдыҥ алты тергеезин бириктирип турган «Бистиҥ текши айылыс—Алтай» деген Албатылар ортодогы координационный советтиҥ ижиниҥ кеминде тӧзӧлгӧн лӧ иштейт.
Кӧрӱде Синьцзян-Уйгурский автономный районныҥ 30 товарэдеечизи туружат, кӧрӱ эки кӱнниҥ туркунына иштеер. Алтай Республиканыҥ айылчылары ла эл-јоны Китайдаҥ айылчылардыҥ продукциязыла таныжар аргалу. Кӧрӱниҥ туружаачыларына једимдӱ иш кӱӱнзеп турум—деп, Светлана Владимировна айткан.
Оноҥ уткуулду сӧс Синьцзян-Уйгурский автономный районныҥ Алтай округыныҥ коммерция аайынча башкартузыныҥ јааны Эрболат Байхадамга берилген. Ол бойыныҥ уткуулду сӧзинде бистиҥ республикан башкаруга бу кӧрӱни ӧткӱрерин јӧмӧгӧни учун быйанын айдып, мындый кӧрӱлер эки ороон ортодо најылыкты, гран-кыйуныҥ јанында тергеелер ортодо колбуларды тыҥыдарына јаан камаанын јетирип турганын темдектеген. Кӧрӱниҥ окылу ачылтазы јарлалган ла кызыл лента кезилген кийнинеҥ кӧрӱниҥ ачылтазыныҥ туружаачыларына јаан эмес ойын-концерт кӧргӱзилген. Ойын-концертте алтай, орус ла кыдат тилдерле кожоҥдор јаҥыланган, кыдат бије кӧргӱзилген. Кыдат кожоҥчы келинниҥ эки кожоҥын улус изӱ колчабыжуларла уткыган. Кыдат тилди билбес бойымча оҥдогонымла, кожоҥдордыҥ сӧстӧриниҥ табыш-аайынаҥ кӧрзӧ, бир кожоҥ кыдат, экинчизи уйгур тилле болды. Кожоҥдордыҥ кӱӱзи де јараш, кожоҥчы келинниҥ ӱни де профессионал кеминде болуптыр.
Кӧрӱде кыдат товарэдеечилердиҥ аш-курсагы, текстил эдимдери, јуртээлемдик јазалдары, электрон продукция ла оноҥ до ӧскӧзи тургузылган болгон. Кӧрӱниҥ айылчылары кыдат аш-курсакты амзап јиир аргалу болгон. Кӧрӱ ӧдӱп турган јерде столдордо кыдат заводтордыҥ эдип чыгарып турган техниказыныҥ каталогторы салылган. Каталогтордыҥ фотојуруктарынаҥ кӧрзӧ, олор јӱзӱн-башка техника эдип чыгарып турган эмтир—тракторлор, кӧлӱктер ле јурт ээлемниҥ ӧскӧ дӧ техниказын. Jе каталогтор кыдат ла уйгур тилдерле бичилген учун олорды кычырар арга болбоды. Jурт ээлемниҥ продукциязы кӧрӱде элбеде тургузылганын темдектеер керек. Бастыра продукция целлофан пакеттерге салылган, бистиҥ албаты-јон кӧрбӧгӧн ӧзӱмдер кӧп болды. Ол ӧзӱмдердиҥ кезигин мен де амзап кӧрдим—амтамду болуптыр, ӧскӧ дӧ улуска јарады. Печенье-немелердиҥ кандыйы јок деп айдар—кезиктериниҥ амтамы саҥ башка болуптыр. Кыдат айылчылар кӧрӱге келген улусты алама-шикириле кӱндӱлеген.
Кӧрӱде тургузылган кыдат кийим-тудумды улус јилбиркеп кӧргӧн, байла, бистиҥ магазиндерде садылып турганыла тӱҥейлештирген болбой. Электрон продукциядаҥ сууны арутаар јазал улусты тыҥ јилбиркеткен деп айдарга јараар.
Мындый кӧрӱниҥ кийнинеҥ бистиҥ тергее ле автономный район ортодо элбек кемдӱ саду колбулар тӧзӧлӧрине иженери артат.
Бистиҥ ороон ло Китай ортодо колбулар калганчы ӧйлӧрдӧ телекей кеминде там ла тыҥып турганын бис кӧрӱп јадыс, кыдат продукция бистиҥ де тергееде элбеде садылат. Бу кӧрӱ бистиҥ тергееде чыҥдыйы чындап та јакшы кыдат эдим-јазалдар элбеде садыларына камаанын јетирерине иженер керек. Бистиҥ де тергеениҥ товарэдеечилериниҥ продукциязы кыдат јеринде соҥында садылардаҥ айабас деген ижемји бар.
х   х   х
Кыска јетирӱ: 2010 јылдагы тооалышла болзо, Китайдыҥ Албаты Республиказыныҥ Синьцзян-Уйгурский автономный районыныҥ албаты-јоныныҥ тоозы 21 миллион 813 муҥ 334 кижи, ол Китайдыҥ јериниҥ кемиле эҥ ле јаан территориально-административный единицазы болот—текши кеми 1743441 квадратный километр. Ол Китайдыҥ беш национальный районыныҥ бирӱзи болуп јат. Тӧс јери Урумчи кала. «Синьцзян» деген кыдат сӧсти орус тилге кӧчӱрзе—«новая граница», «новый рубеж». Бу тергеениҥ тӱӱкилик ады-топоними Кӱнчыгыш Туркестан. Оныҥ сегис ороонло—Россия Федерацияла, Монголияныҥ Албаты Республиказыла, Казахстанла, Киргизияла, Таджикистанла, Афганистанла, Индияла, Пакистанла текши гран-кыйузыныҥ узуны 5600 километр. Jебрен ӧйлӧрдӧ Торко јол бу јерле ӧткӧн. Административный јанынаҥ алза, бу автономный район округтарга, автономный округтарга, уездтерге, автономный уездтерге, калаларга, волостьторго ло национальный волостьторго бӧлӱнип јат. Автономный районныҥ беш автономный округыныҥ бирӱзинде—Или-Казах автоном округта Алтай округ бар.

А. СУЛУКОВ

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина