Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

Эл музей—Алтайдыҥ оморкодузы ла байлыгы

29.09.2017

Беш јыл кайра кӱски айас кӱнде А. В. Анохинниҥ адыла адалган эл музейдиҥ јаҥыртылган јаҥы туразыныҥ ачылтазы болгон. Бу ачылтага текши тооло эки муҥнаҥ ажыра эл-јон јуулган эди. Олордыҥ ортозында «Газпромныҥ» бу кӧдӱриҥилӱ керекке амадап келген јааны Алексей Миллер болгон.

«Газпромныҥ» акча-манадын музейдиҥ туразыныҥ реконструкциязына чыгарары јанынаҥ јаан ла каруулу ишти Алтай Республиканыҥ Башчызы, Башкарузыныҥ Председатели Александр Бердников ӧткӱрген. Jаҥыртулу иш 2008 јылда башталып, тӧрт јылдаҥ бӱткен. «Газпромныҥ» акча-манадыныҥ шылтузында музейдиҥ туразыныҥ кемин эки катапка элбедип, јерсилништеҥ алдырышпас, бек этирте, Сибирьдеги федерал округта, Россия ичинде бӱгӱнги кӱнниҥ некелтерине турар музей тудулган.
Эмди ондор тоолу элбек ле кеен залдарлу, 70 муҥ солун ла байлык экспонаттарлу, јилбилӱ экспозицияларлу музейге Туулу Алтайдыҥ ӧткӧн ӧйиле таныжар кӱӱндӱ кӧп улус келип туру.
Алтай Республикада эмдиги ӧйдиҥ ээжилерине келижип турган јаҥы тура-музей тудар амаду 1993 јылда тургузылган. Бу јылда Новосибирсктиҥ археологторы Ӱкекте јебрен ӧйдиҥ эпшизиниҥ, Очы баланыҥ, мумиязын тапкандар. Туулу Алтайдаҥ табылган Очы баланы тӧрӧлине јандырар ченежӱлер кӧп лӧ болгон. 2006 јылда Алтай Республиканыҥ Башчызына тудулган Александр Бердников Алтайдыҥ аксагалдарынаҥ Очы баланы јандырар јакылта алган. Jе Очы баланы табылган бӱдӱмиле кичеерге ле келер ӱйелерге артырарга, музейде аҥылу айалгалу кып јазаарына миллиондор тоолу акча-манат керек болгон. Онойып, бу јакылта «Газпромныҥ» чыгарган акча-манадыныҥ шылтузында бӱткен. Бӱгӱн бастыра телекейдеҥ, ороонныҥ тергеелеринеҥ келген туристтер музейдиҥ байлык экспонаттарыла танышпай барбай јат.

Эл музейдиҥ туразын јаҥыртар иштерге текши тооло 752 миллион салковой чыгымдалган. Музейдиҥ директоры Римма Еркинованыҥ айтканыла, јаҥыртылган музейге улус келери канча катапка кӧптӧгӧн лӧ калганчы беш јылдыҥ туркунына ого 200 муҥнаҥ ажыра кижи келип јӱрген. 232 кӧрӱ јаҥы ачылган ла 4 200-теҥ ажыра экскурсиялар ӧткӱрилген.
А. В. Анохинниҥ адыла адалган эл музейдиҥ туразын јаҥыртар ла ого коштондыра кыптар тудар иштер 2008-2012 јылдарда ӧткӧн. Jе музейдиҥ тӧзӧлгӧн тӱӱкизине кайра кӧрзӧбис, ол ӧткӧн, 20-чи, чактыҥ бажына апарат. Музейдиҥ тӧзӧгӧзи болгодый јуунтылар 1918 јылдаҥ ала болгон.
1918 јылда Каракорум-Алтайский земский управа Г. И. Чорос-Гуркинниҥ баштаҥкайыла Н. С. Гуляевтеҥ оныҥ адазыныҥ јууган археологияныҥ, минералогияныҥ, палеонтологияныҥ коллекция-јуунтыларын ла библиотеказын садып алган. Олор 1920 јылда Улалуга экелерге јетире ол бойы кайырчактарда јаткандар. 1920 јылда Горно-Алтайский ревкомныҥ јӧбиле албаты ӱредӱниҥ бӧлӱгинде музей тӧзӧлгӧн.
А. В. Анохин музейдиҥ баштапкы тӧзӧӧчилериниҥ бирӱзи ле заведующийи болгон. Оныҥ бу ишке келгениле колбой, музейдиҥ ижи эрчимделип, керектӱ ууламјыла барган. Башка-башка јылдарда музей кӧп тураларла кӧчӱп иштеген.
1988 јылда каланыҥ тӧс јеринде музейге адылу ӱч кат тура тудулган. Бир јылдаҥ бир канча улус, ол тоодо Р. М. Еркинова музейге Алтайдыҥ атту-чуулу шиҥжӱчизи Андрей Викторович Анохинниҥ адын адаар баштаҥкай эткендер. 1989 јылдыҥ кичӱ изӱ айында Горно-Алтайский областьтыҥ краевед музейине оныҥ тӧзӧӧчизи А. В. Анохинниҥ ады адалган, бу ок јылдыҥ сыгын айыныҥ 26-чы кӱнинде музей эжигин кӧрӧӧчилерге ачкан. Залдарды ла экспозицияларды јурукчылар А. И. Козловцев. Я. Кыйынов, И. И. Ортонулов ло ӧскӧлӧри де кееркеткен.
Бӱгӱн музейдиҥ айалгазы калыктардыҥ байлыгы ла энчизи болуп турган мындагы кичеелген ле энчилелген эдимдерди ле јуунтыларды јеткери јок ло ӧрттӧҥ чынык корыыры јанынаҥ ончо некелтелерге келижип јат. Кичеелген экспонаттардыҥ ӧйи канча јӱстер миллиондор ӧй кайра ла бӱгӱнги кӱндерге јетире ӧйлӧрлӧ чотолот. Jаҥыртылган музейде диорамалар, реконструкциялар ла эмдиги мультимедийный аргалар элбеде тузаланылат, айдарда, кӧрӧӧчилерге олорло лапту ла јакшы таныжар арга бар.
Музейде ар-бӱткенниҥ, тӱӱкиниҥ, художественный, фондтордыҥ, экскурсионный бӧлӱктер иштейт. «Туулу Алтайдыҥ јебрен тӱӱкизи», «Алтай этнография», «Туулу Алтайдыҥ орус эл-јоныныҥ јаҥжыккан культуразы», «Кееркемел искусство», «Ӱкек ӧзӧктиҥ комплекси» деп экспозициялар тургузылган. Музейдиҥ билим библиотеказында кычырар зал бар. Музейде Г. И. Чорос-Гуркинниҥ, Н. И. Чевалковтыҥ, И. И. Ортонуловтыҥ, В. П. Чукуевтиҥ ле ӧскӧ дӧ јарлу јурукчылардыҥ иштериниҥ байлык коллекциялары тургузылган.
Музейдиҥ ижи элбек ле байлык. Бӱгӱнги кӱнде эл музейдиҥ ижи-тожына јуунтыларды, экспозицияларды толтырары, кичеери, чотко алары, шиҥжӱлеери, элбеде јарлаары ла кӧргӱзери кирет. Онойдо ок эл музей билим-шиҥжӱлӱ, культурно-ӱредӱлӱ, билим-методологиялу ла кӧрӱлер ӧткӱрер иштер база ӧткӱрет.
1989 јылдаҥ ала музейде иштеген ле узак ӧйгӧ оныҥ директоры болуп турган Р. М. Еркинованыҥ куучындаганыла, музей федерал адылу программаларды тургузарында ла бӱдӱреринде эрчимдӱ туружат: «Россия Федерацияныҥ культуразын ла кеендигин ӧскӱрери ле кичеери», «Россияныҥ культуразы» («Музейдиҥ фондторыныҥ јеткер јок болоры», «Камдардыҥ тудунганын јаҥыртары», «Jурукчы Г. И. Чорос-Гуркинниҥ графика энчизин јаҥыртары» деп ӱлекерлер), «Алтай Республиканыҥ јонјӱрӱмдик-экономикалык ла культурно-тӱӱкилик ӧзӱмин билимле јеткилдеери» ле ӧскӧ дӧ республикан ла ведомственный адылу программаларда.
Онойдо ок музейдиҥ экспонаттары башка-башка кӧрӱлерде кӧп тургузылып баштаган. 1993 јылда—Токиодо «Алтай јаҥжыккан кеп-кийим»; Алтайдыҥ Россияга киргениниҥ 240 јылдыгында, 2005 јылда, ЮНЕСКО-ныҥ Парижтеги штаб-квартиразында—«Алтай—ӧйлӧрдиҥ колбузы»; 2006 јылда Россияныҥ этнографиялык музейиле кожо Москвада «Jебрен Алтай»; 2005 јылда Омскто «Сибирьдиҥ соојыны. Jерлердиҥ ӱндери» деген кӧрӱлер ӧткӱрилген.
Музей јаҥыртылган кийнинде кӧрӱлердиҥ тоозы алдындазынаҥ кӧптӧгӧн. Ондый тергеелик ле телекейлик учурлу кӧрӱлер 2013 јылдаҥ ала ӧткӱрилип јат. Ол тоодо 2013 јылда Хакасияныҥ краевед музейиле, јарлу коллекционер С. Г. Нарылковло кожо «Алтай-Сайан кырларлу ороондо таштагы кеендик», «Кӱнчыгыштыҥ ӧҥдӧри: јажыттар, баатырлар, кеп куучындар», Тува Республиканыҥ национальный музейинеҥ «Надя Рушеваныҥ графиказыныҥ телекейи» деп кӧрӱлер болгон. 2014-2015 јылдарда «Рерихтиҥ пакты. Тӱӱкизи ле бӱгӱнги кӱни», Россияныҥ Санкт-Петербургта этнографиялык музейиниҥ фондынаҥ «Дмитрий Клеменц. Музейдиҥ туулганы» деп кӧрӱлер, баштапкы телекейлик јууныҥ башталганыныҥ 100 јылдыгына учурлалган «Ундылган јуу» деп фотокӧрӱ ле ӧскӧлӧри де ӧткӧн.

Н. Бельчекова

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина